D’ara enlà avem comprés e encapat la mecanica de la despossession qu’en nos provincializar nos a forabandit de l’Istòria. Dempuèi une quarantenada d’annadas una tièra qualitadosa d’estudis e d’ensages (gaireben totes escriches en francés) nos an pron assabentats. Demest eles, d’unes requisitòris sabents, aquò rai, mas sens una vista avenidoira: una crestadura. D’autres an menat una contra-ofensiva, una contra-istòria amb l’idèia de crear de contra-capitalas, mas dins un encastre unicament exagonal; aquel “contrisme” fin finala tomba dins una trapèla-miralh fargada per l’ideologia francesa, un modèl d’esséncia absolutista e piramidal, incapable de se reformar e qu’anirà, en tota logica, al cap de son “excelléncia”. I a pas res de ne tirar. Sempre aquela grasilha de lectura eiretada de la Republica coloniala, sempre aquela pensada binària Paris/Província, Universalisme/Localisme. Las escòlas del poder dont aquelas dels medias nos balhan cada jorn d’exemples tragi-comics.
 
Pr’aquò se prenem un chic de reculada, vesem plan qu’aquel sistema pron clavat es tresanat. Sap pas respondre als questionaments actuals, compren pas l’evolucion del mond. Dau mai va, França se redusís a una caricatura: una capitala-musèu environada de terradors gastronomics!
 
D’en d’aquí la necessitat de se despegar, question de subrevida e de dignitat umana. Necessitat de dobrir e esplechar un airal d’experimentacion, çò que Joan Bodon nomenava una talvèra, airal de libertat. L’avem ja plan entamenat, mas nos fasem pas pron fisança. Cada generacion sembla que descobrís America. Un inventari general de la nòstra capacitat a nos religar al mond seriá mai que preciós.
 
Se despegar aquò vòl pas dire defugir la realitat, mas l’alargar, ne destriar e n’acceptar la complexitat. Sem per l’ora dins l’Estat-nacion francés (e las generacions “miègjornalas a contribuit a lo fargar, mai o mens conscientament), mas participam tanben a la bastison d’Euròpa e sem tanben ciutadans del Mond. Çò qu’implica de nosar a cada nivèl relacions diferenciadas. Vivem lo temps dels malhums e de las rets passa-frontièras. A nosauts d’èstre a l’escota de çò que se congrea endacòm mai, d’afortir  nòstra preséncia al Mond, d’assabentar Euròpa e lo Mond de las nòstras luchas e de denónciar sens còrplanh (“état d’âme”) los empaches levats sul nòstre camin: es una question de jurisprudéncia.
 
Tot çò obtengut fins ara, o devem pas a las institucions francesas que sa tòca es de nos agotar fins qu’abandonèssem. Las trapèlas son nombrosas e ne cal far l’inventari. I a pas grand causa d’esperar de França. La Republica (qu’a pas encara fach la crotz sus sas colonias) es un quicòm, la Democracia es quicòm mai. Cal quichar non pas solament del dedins de França,  mas sobretot del defòra, amassa. Es atal que se desmarga l’estaca. Coneissem plan la cançon de Lluís Llach. D’unes diràn que se pòt pas acomparar, aqueles justament que pensan França incomparabla, universala e etèrna.
 
D’aquel temps d’unes aprestan una Declaracion universala de la democracia (presentada en 2012 per Federico Mayor al Conselh d’Euròpa a Estrasborg) e d’autres (coma J. Baubérot, cf “Les laïcités dans le Monde”, Que sais-je, 2007) trabalhan per una tresena mondializacion que seriá pas una occidentalizacion!