Avèm lo plaser de publicar l'article d'Eric Fraj sus l'occitan e son avenir. L’article de Fraj, long d’un trentenat de paginas, se publicarà en tres parts. Aicí la primièra.
 


Si es vertat que l’occitanisme diu voler, non pas simplament la subrevida (mès o mens simbolica), mes la vida efectiva de l’occitan, la resocializacion rapida e massiva d’aquesta lenga es alavetz una necessitat absoluda. Tot occitanista que se dona una tala finalitat, e qu’es un pauc consequent, ne sirà conscient, convençut, e i trabalharà pel milhor de sas capacitats e possibilitats. Aquò estant, compte tengut de l’evolucion de nòstra societat e, sustot, del contèxte actual de l’occitanisme (“dels occitanismes”, caldriá dire per èsser mès en adeqüacion ambe la realitat), òm a le dreit – e le dever istoric – de (se) pausar la question: de quin occitan volèm la resocializacion? Quin occitan volèm per deman?
 
D’efèit, unas practicas lingüisticas, conscientas o pas, e qu’existissen dempuèi ja qualques annadas, semblan mès qu’alarmantas  per çò qu’es de la qualitat de la lenga ensenhada a las generacions novèlas (doncas parlada e eventualament transmesa per elas), mes tanben quant a l’ideologia implicita que tròp sovent baileja a l’amagat l’aprendissatge e la remesa en circulacion sociala de la lenga (per l’escòla, les centres de formacion, les eveniments culturals, les mediàs occitanistas, etc.). Ma tòca es pas ací de fèr le procès de qualqu’un, o de lançar anatèmas, mes d’explicitar e fèr partejar una presa de consciéncia: la d’un perilh que, a l’ora que s’esfaçan o se van esfaçar les darrièrs locutors “naturals”, pòt èsser mortal per la practica de la Lenga d’Òc mes tanben per l’avenidor de la vida comuna qu’aquela practica engendra o, al mens, diuriá engendrar. Aquel dangièr existís sonque perque nòstras bonas intencions e accions s’acompanhan rarament de la distància e de la pensada necessàrias a una practica instruida, preses que sèm per las multiplas urgéncias que nos assautan e per faussas evidéncias. Es d’autant mès imperatiu qu’una soscadissa comuna e benvolenta s’instaure, sens demorar, sus la natura de la lenga que volèm promaure dins nòstres discorses e per elis, quina fòrma que prengan. Las qualques remarcas que seguissen vòlen solament ajudar a-n-aquela reflexion e al debat espandit e decisiu que se fa necessari:   
 
 
I. La qualitat de la lenga
 
Çò qu’ausissen en primièr les astrucs qu’escotèren de parlaires “naturals” desempuèi l’enfància, es la pèrda d’una fonologia e d’una fonetica autenticament occitanas. “L’occitan, aquò’s de catalan prononciat ambe l’accent francés”, me disiá i a gaire un estudiant aragonés que sortiá d’un collòqui occitanista [1]; òm auriá tòrt d’i véser pas qu’una galejada: es una vertat constatativa [2]. N’entendèm de locutors novèls del lengadocian (sovent passats per una Calandreta e pels corses del segondari) que le pronóncian a la francesa, de la dubèrtura de las vocalas al desplaçament d’accent tonic en passant per l’abséncia d’assimilacion entre duas consonantas a una frontièra de mots o l’abséncia d’elision de las polisillabas que determinan un nom [3], eca.! Dins aquel cas, les locutors novèls pronóncian coma es escrit, çò que senhala alavetz una pedagogia inadaptada perque tròp fondada sus l’escrit [4] e/o un oral professoral ja inautentic. Aquò dit, es vertat qu’òm poiriá considerar aquela inautenticitat coma un fenomèn irreversible, un veredicte de l’istòria, que – per realisme – siriá bon de s’i resignar. Mes le problèma es que la pèrda de substància s’arrèsta pas aquí: tròp sovent les aprenents se vesen impausar fòrmas (lexicalas, verbalas, sintaxicas, eca.) totalament estrangièras al lor environament local e/o regional [5], quand s’agís pas de sintaxis tipicament francesas (nòstra premsa, ailàs, ne balha regulàriament de polits especimèns) o neologismes tombats de sabèm pas quin cèl lingüistic: atal posquèri descubrir un incredible “alesedor”, que designava, dins al mens una de nòstras Calandretas, çò que le monde del parçan nomenan simplament e plan legitimament “cort de recreacion” o “pati”. Mes si se cal interessar tanben a çò que disen le monde del vilatge d’al costat…!
 
Pel monde que son pas sords, le constat es mès que preocupant. Mas peregrinacions de cantaire e de professor de lenga d’Òc me menèren en mantun lòc d’ensenhament de nòstra lenga: i constatèri sovent que compreniá pas res, o pauc, a las questions d’unis escolans, talament la prononciacion èra defalhenta; que l’ensenhaire corregissiá pas las errors per las rectificar; que le quiti professor – titulari, pasmens, d’un C.A.P.E.S. d’occitan – mestrejava pas vertadièrament la lenga, al punt de fèr fautas d’acòrdi grossièras, basicas, al punt de s’enganar dins la diferéncia d’emplec entre passat compausat e passat simple (preterit), al punt de saber pas, de còps, utilizar corrèctament le mòde subjonctiu (quitament dins una frasa al present). Se vetz, aquel constat – qu’es pas sonque le miu, se’n manca plan – es pas gaire relusent e rend pas gaire optimista. Ara, aquela constatacion, fèita per que nos interroguèm vertadièrament suls nòstris metòdes e contenguts d’ensenhament e de transmission, la fasquèri pas jamès per çò qu’es dels locutors (escolans e mèstres) de las duas Bressòlas [6] que me fosquèt donat de conéisher dempuèi que som occitanista [7]. Cèrtas, es benlèu pas estrictament le catalan rosselhonés que i es totjorn ensenhat [8] mes al mens la mestresa de la lenga resplendís en çò de professors que son d’una exigéncia granda quant a la qualitat e l’autenticitat de la lenga que se transmet. Aquela dobla exigéncia, cal absoludament que siá la nòstra:
 
 – si volèm pas ensenhar una lenga de farlabica, una lenga qu’existís pas;
– si volèm per consequent crear o manténer un ligam de compreneson lingüistica e de reconeishença mutuala entre les locutors novèls e les locutors “eretièrs” presents abitualament a l’entorn.
 
Fàcia a l’afirmacion d’una tala exigéncia, sèi plan çò que d’unis van replicar: la fòrma de la lenga ensenhada impòrta pauc, çò que compta es que les aprenents sián iniciats a una cultura pel biaish de l’aprendissatge de la lenga [9]. De segur, cap de lenga existís pas en defòra d’una cultura e aprene una lenga es aprene una cultura, l’una va pas sens l’autra [10]. Mes cossí véser pas que la resocializacion de l’occitan pòt sonque passar, per èstre efectiva, per l’aprendissatge d’una lenga-cultura que siá pas destacada del territòri mes, al contrari, tenga compte al maximom de l’inscripcion de l’aprenent dins un contèxte totjorn especific? Salvarem pas la lenga d’Òc sens tornar téisher aquel ligam de compreneson lingüistica e de reconeishença mutuala entre parlaires “ancians” e “novèls”, ligam que es tanben un pont entre generacions. Concretament: quin benefici de recuperacion sociala podèm esperar de l’ensenhament d’una lenga artificiala que subreviuriá embarrada? E finalament qué cercam: l’instauracion d’un idiòma novèl parlat per qualques happy few (fosquèssen qualques milierats), l’establiment arbitrari de la nòvlenga de l’entre-se occitanista, o la revivificacion d’una lenga istorica e populària, que cèrtas malauteja, mes polsa encara? D’autra part, si es vertat que çò que compta es l’iniciacion a la cultura, quina que siá la fòrma de la lenga ensenhada (e ensenhaira), alavetz perqué butar pas aquela logica – absurda – duscas a son extremitat e ensenhar pas en gascon en país lemosin, en lengadocian en Provènça e en provençal en Gasconha?
 
 Una de las faiçons de negar le peish, de soscar pas, de respondre pas a-n-aquelas questions, sirà de las declarar excessivas, doncas inexistentas. Pr’aquò, l’experiéncia (la mia mes tanben la de l’occitanisme) pròva – ailàs! – que l’excès es pas de mon costat: de monde pus illustres que ieu jà metèren en evidéncia que la distància qu’existís [11], al còr d’una mèma lenga supausada, entre un sistèma lingüistic A e un sistèma lingüistic B, pòt fèr que l’intercompreneson siá pas mès assegurada. N’es atal del Robèrt Lafont quand compara e opausa una frasa d’occitan populari e autentic - “l’ibronha envoièt un còp de solièr al rainal” - amb una frasa tipica de l’ipercorrectisme caracteristic d’unis occitanistas: “l’embriac mandèt un còp de sabaton a la volp”[12]. Ara, aquela distància excessiva – produita pel tròp grand alunhament de dus nivèls de lenga entre elis o per una tròp granda diferéncia sintaxica o foneticò-fonologica – si es mortala per l’intercompreneson, l’es per consequent tanben pel sentiment de reconeishença mutuala que se pòt installar entre le neolocutor e le locutor eretièr. Aquí, per exemple, çò qu’un ensenhament fondat sus una tala distància pòt donar concretament: un licean torna dire a son grand çò qu’a aprés en occitan en classa [13]: “Ai sempre fam”. De qué arriba si le parlar del parçan ditz puslèu e unicament: “Èi totjorn talent”? La reaccion del grand es immediata: “Ce que tu dis toi, c’est de l’occitan, ici on parle le patois, ce n’est pas pareil…”. Le grand se reconeish pas dins çò que parla le felen, le qual pensa sul pic que le patoès de la familha es pas le “vertadièr” occitan o de “bon” occitan, que doncas es efectivament un “patoès”, un derivat, una jos-lenga, e que i a clarament una diferéncia d’esséncia entre aquel parlar local e la lenga ensenhada a l’escòla. Comprenèm alavetz las considerablas devastacions, dins l’airal de las representacions e de las practicas socialas, ligadas a una tala “pedagogia”. D’unis trobaràn, plan segur, qu’aquel exemple es tròp polit, tròp “talhat a faiçon”, tròp caricatural, o que remanda pas qu’a d’excepcions raras [14]. Creire aquò siriá se tranquillizar a bon prètz e voler véser pas qu’aquela mena d’ensenhament es frequent e totalament contra-productiu: fa pas qu’afortir inconscientament dins la pensada del monde, e amb una totala bona fe, la vièlha opausicion entre “patoès” e “occitan”. L’ironia de l’istòria es que l’occitanisme, e ambe rason, se crebèt pendent d’annadas – e se crèba sovent encara – a explicar que le patoès e l’occitan, “aquò’s parièr, aquò’s la mèma lenga”… Mes perqué le pòble, encara estacat a la lenga, diuriá creire aquel occitanisme vist que, d’un autre costat, a causa de la distància lingüistica, e de còps culturala, manifestada dins fòrça de sos discorses, li demòstra tròp sovent, en practica e en situacion, çò contrari?
 
Ba disi en pesant cada mot: las practicas lingüisticas de qualques unis d’entre nosautris, de segur plens de bonas intencions mes pas pro senats [15], frenan la (re)socializacion de la lenga e son un espaurugal per un grand nombre de parlaires potencials que serián prèstis a retrobar un usatge social de la lenga. Si no’n gardam pas, aquelas practicas totalament anti-pedagogicas acabaràn per inventar una vertadièra diferéncia entre patoès e occitan, dins la practica coma dins las representacions mentalas e socialas; en gròs, a las elitas urbanizadas: l’occitan; a çò que demòra del pòble dels barris o del campèstre: le patoès. Naturalament, aquel apartheid lingüistic e cultural sornarut es pas ni generalizat ni tanpauc irreversible [16], mes ne cal pas dobtar: es en camin. Tanben, que me siá permés d’èsser solemne: es ara, es a dire dins las qualques annadas que venen, quand se van morir les darrièrs locutors “naturals”, quand mès d’un d’entre nosautris sent le besonh d’una etapa novèla dins la formalizacion de la lenga [17] e s’acampa ambe d’autris en un Congrès de la Lenga o una Academia Occitana, quand le vòte d’una lei decenta per las lengas de França es pas jamès estat tant a posita, es ara, doncas, que tot se jòga…
 
Se cal pas enganar: ma presa de pausicion se vòl unicament pedagogica. I véser una ataca anti-intellectualista, o una prusor populista passadissa, siriá una mespresa per çò qu’es de mas intencions e motivacions, una manièra d’ignorar a bon compte le problèma expausat e, malurosament, una faiçon de le perennizar. S’agís pas ací de negar le fenomèn dels nivèls de lenga, practicat – conscientament o pas – per cadun [18]; egalament, s’agís pas tanpauc de refusar a qui que siá, entre autris a l’artista, le dreit de parlar e d’escriure coma li agrada (e mès le dreit de ba fèr mal, d’èstre incomprensible, incomprés, pedant, ridicul, etc.). Tanben se’n manca qu’aja ieu l’illusion de presicar l’ensenhament d’un parlar “rural”; cal pas somiar: les locutors novèls de l’occitan parlaràn pas jamès coma nòstris aujòls païsans [19]. Es simplament (si se pòt dire…) question, çò primièr, de logica e d’eficacitat: voler tornar socializar l’occitan en ensenhant una lenga “fòra sòl”, separada del vivièr lingüistic territorial – qu’es pas encara assecat, malgrat çò que disen – es tant inutil e contraproductiu coma voler aprene a nadar en defòra de l’aiga, sens comptar qu’aquò es anar enrè, en deçà de las aquisicions pedagogicas d’un Antonin Perbòsc o d’un Celestin Freinet, que sapièren mostrar tota l’importància e la pertinéncia de la dubertura de l’escòla sul mitan pròche de l’escolan.
 
Se sap que quand le mitan cultural – doncas afectiu – de l’escolan demòra darrèr la pòrta, l’academisme e l’òdi de çò qu’òm es son pas jamès plan luènh. Ara, es que l’occitanisme se pòt permetre, dins l’estat actual de las causas, d’ensenhar e practicar a part una lenga sens assisa dins le territòri real concernit, es a dire sens agafar (lingüisticament, culturalament, istoricament, imaginàriament, afectivament…) las  e  les que i viven [20]?
 
 
Mes se tracta tanben, e aquò a una evidenta portada pedagogica, de fidelitat e d’estacament a una istòria, a un pòble, a un país. L’inautenticitat que denóncii ací desdenha – e aquò tanben nos ba podèm permetre? – non solament çò legat per l’istòria, mes tanben la lenga encore viva ençà enlà. Es a dire que i a un mesprètz plan fòrt – desapercebut, cèrtas, mes aquò càmbia pas res a l’afèr – de la realitat diacronica e sincronica que es la nòstra. Quantis occitanistas tolosans, dins la quítia vila de Godolin, utilizan sistematicament l’article istoric “le” (qu’es pas un francisme), o “dínquias” o “lièit” o “seré”? Se pòden comptar, per demorar optimista, suls dits d’una man. L’immensa majoritat ditz “lo”, “duscas” (quand es pas, e de mès en mès, “fins”, que fa mès catalan), “lièch” e “serai” [21]. Per ausir l’occitan mondin, cal anar escotar, dins les barris e les campèstres a l’entorn, e quin paradòxe!, d’occitanofònes non-occitanistas. Tot se passa doncas, dins nòstre mondet occitanista, coma si – per çò qu’es de la lenga – i aviá pas res agut d’interessant e de determinant abans nosautris, coma si i aviá pas res d’interessant e de determinant a l’entorn de nosautris. Illusion e pretencion de qui crei que tot comença amb el… Pr’aquò, la majoritat de mos camaradas occitanistas trobarián desconvenent, escandalós e ideologicament dobtós, qu’una persona que voldriá viure al Marròc, per exemple, s’abstenguès d’aprene la lenga de l’endreit – l’arabi populari, le berbèr – e s’adrecès als autoctònes pas qu’en arabi egipcian o en arabi dit “literari”, sens parlar de l’arabi coranic [22]. Alavetz cossí se fa qu’una tala practica, jutjada a bon dreit elitista, e al mens inadaptada, semble – als mèmes – impossibla al Marròc mes finalament possibla ací, quitament si se fa inconscientament la maja part del temps [23]? E cossí ne sèm arribats aquí?
 
La manca de pedagogia e de reflexion, la manca d’intelligéncia de situacion, per patents que sián, explican pas tot. Al long de las annadas e d’una regulària observacion de las parladuras occitanistas [24], apareish que l’aveniment progressiu d’aquel occitan de laboratòri, estrangièr al substrat populari, correspond a la pujada progressiva e vigorosa – al còr de l’occitanisme – d’un imaginari sociopolitic plan determinat, quitament si un grand nombre de militants se’n mainan pas, per manca de reculada sufisenta [25], e tanben perque es pas totjorn evident, malgrat la pus valenta volontat, d’identificar la natura d’aquel famós “aire del temps” que respiram, de bon grat o pas, dins la vida e l’accion ara per ara. “Pro d’actes, mots!” disiá le filosòfe Merleau-Ponty: i a moments ont d’efèit se cal saber pausar, e sortir de l’activisme, per soscar dialogicament a çò que fèm, a çò que sèm e volèm èsser. Doncas, es temps ara de’n venir a l’examèn dels fondaments ideologics d’aquelas practicas lengatgièras que menaràn le nòstre combat a la catastròfa si sortèm pas  de l’illusion dogmatica que representan.
 
 
 
 
_____
[1] Sola la que parlava en lemosin li paresquèt aver un accent autentic, diferent de l’accent  francés…

[2] Aquel constat som pas, de segur, le primièr que ba fa. Cal véser per ex. çò que ne disen les lingüistas Xavièr Lamuela e Joan Fulhet dins l’excellent L’occitan de viva votz, Edicions IEO 31, Tolosa, 2008.

[3] Pronóncian plan separadament “cada /an”, per ex., çò que se diuriá dire “cad’an”.

[4] Una lenga viva es pas bèl primièr una lenga que se parla?

[5] Quin sens a d’impausar “lo lach”, “enebit”, “en cantar”, dins de zònas que desconeissen aquelas fòrmas e – dempuèi sègles – disen pas que “la lait/la lèit”, “interdit”, “en cantant”?

[6] La Bressola es l’equivalent de la Calandreta, en Catalonha-Nòrd.

[7] Es a dire desempuèi 1971

[8] Véser, a prepaus de la problematica “catalan del Rosselhon/catalan estandard”, la plan instructiva contribucion de Joan Peytaví Deixona: Quelle langue (ré) apprendre? dins L’école, instrument de sauvegarde des langues menacées?, Actes del collòqui dels 30/09 e 01/10/05 a l’Universitat de Perpinyà, Presses Universitaires de Perpignan, 2007, pp.148-165.

[9] Es l’argument que m’opausèt le president d’una de las nòstras Calandretas i a qualques annadas.

[10] A prepaus d’aquela realitat una qu’es la lenga-cultura, véser l’òbra d’Henri Meschonnic.

[11] Inevitable quand òm se complatz dins la fabricacion d’un lengatge elitista…

[12] Dins Quasèrns pedagogics, n°53, 1971. Citat per Rogièr Teulat dins Uèi l’occitan, I. E. O., 1985, p. 40.

[13] Imaginèm, per cargar pas tròp la barca, que ba pronóncie plan, çò qu’es pas assegurat del tot…

[14] D’exemples atal ne pòdi – ailàs! – citar tant e mès e ne renovelar regulàriament le stòck, que l’espròva orala d’occitan al Bachilherat me’n porgís cada an, e dels milhors. La majoritat dels candidats que me disen ausir pauc o pro la lenga chas elis fan pas la ligason entre “le patoès” de la familha e l’occitan aprés a l’escòla. E se compren: òm lor ensenha “lo can” (de còps prononciat [kò]) e “lo fach” quand l’ostal o le vilatge ditz “le gos” e “le fèit”. Per pauc que le professor explicite pas le ligam entre patoès e occitan, le (maissant) còp es fèit! Cossí d’adolescents o d’adultes pauc o pas assabentats en lingüistica poirián comprene que s’agís de la mèma lenga quand tot lor sembla indicar çò contrari, en començant per l’arcaïc e fòrça literari “Dòna” o “Sénher” (gaireben totjorn prononciats “Dò’nà” e “Se’nhèrr”, amb un desplaçament de l’accent tonic sus la darrièra sillaba), que’n gratifican l’examinatritz o l’examinator mentre que l’usatge real coneish pas que “Madama” e “Mossur”?

[15] Que pensan pas pro a çò que fan o disen…

[16] Si n’èra, quin sens i auriá per ieu a demorar occitanista? Me caldriá començar un autre combat, ambe pel cap la programatica e gaujosa interjeccion qu’una man refractària, generosa, e benlèu premonitòria, aviá traçada dins las annadas 70 sus un mur de la carrièra Jacques Darré a Tolosa, còsta l’entrada del benurós Conservatòri Occitan: “Vive la patoisie libre!”.

[17] Ambe, especialament, l’eventuala mesa al punt d’un occitan “estandard”, qu’èi pas dins l’absolut cap d’a priori contra el, ni negatiu ni positiu. Ça que la, tanlèu que deishi la pausicion de tresplomb de l’absolut e considèri le ras de sòl sociò-istoric e sas exigéncias, me pòdi pas empachar de me demandar – en vesent l’abondància de las variantas de la lenga – si cercar artificialament una lenga estandard es pas coma cercar la qüadratura del cercle. De mès, si diu aver un jorn una koiné (lenga comuna), es que naisherà pas puslèu dels escambis verbals e cotidians dels umans d’ací, del fretament de lors diferentas modalitats d’enonciacion las unas contra las autras? Son las paraulas, les discorses qu’acaban per fèr la lenga, es pas l’envèrs, contràriament a çò que crei la doxa, quitament a l’Universitat. Per n’acabar ambe la religion – plan francesa – de la Lenga en se e transcendenta, véser ací tanben tota l’òbra d’Henri Meschonnic.

[18] D’efèit, qui se gausariá adreçar a un President de la Republica, al Perceptor o a una persona desconeguda mes desirada, exactament coma ba fariá amb un de sos pròches (fraire o sòr, copin, mainatge, animal domestic, etc.)?

[19] Nòti desempuèi longtemps que quitament les d’entre nosautris qu’aprenguèren le francés a l’escòla parlan pas o pus exactament, en occitan, coma ba podián fèr lors parents e lors pepins…

[20] Meditèm a-n-aquel prepaus las sàvias paraulas del lingüista Rogièr Teulat, opus citat, p. 113: ”Dins l’expression, la compausanta sociala es totjorn presenta. Lo problèma per una lenga coma l’occitan es de pas oblidar los critèris subjectius dins la formacion de la nòrma: aquò’s la condicion fondamentala per que la nòrma eventuala siá acceptada pels utilisaires, e donc capite mai rapidament, valent a dire avant que los occitanofònes natius sián en nombre derisòri.”

[21] Son pas que qualques exemples, se poirián multiplicar, e quitament per la sintaxi, çò qu’agrava encara mès la distància fatala evocada pus naut.

[22] Fosquèri regent al Marròc, de 1976 a 1978. I  ausiguèri un spiker de la television nacionala traduire en arabi populari marroquin le discors televisat que le rei Hassan II veniá de prononciar en arabi “classic”. Un estudiant sortit d’un barri de barracas de Casablanca m’expliquèt qu’aquela traduccion èra necessària per que le pòble comprenguès çò qu’aviá dit le monarqua. Aquela dicotomia entre arabi populari e arabi classic (o literari) es negada per d’unis universitaris franceses qu’ensenhan l’arabi, jol pretèxte que s’agiriá de “la mèma lenga”. Curiosa “mèma lenga” ont la compreneson minimala passa pas! Cal èsser bravament sord a la realitat, o avuglat per l’ideologia, per contunhar de véser “una mèma lenga” ont le monde, a l’evidéncia, se comprenen pas. Es d’aquesta dicotomia, qu’abolís  tota vertadièra sobeiranetat populària, que l’occitanisme se diu absoludament gardar.

[23] Psiquica e morala.

[24] Qu’òm  se rassegure: aquelas usanças demòran encara, pel moment, pluralas e boti pas tot le monde dins la mèma saca; mes tendéncias gròssas se’n perfilan pas mens…

[25] Sabèm plan cossí es malaisit d’èstre sus la bicicleta e de’n baishar per se véser pedalar.