Me sembla que la question de l’occitan estandard deu èstre –ara e uèi en 2013- pausada seriosament. Lo mond que me conoisson sabon que soi dialectològ, doncas apassionat per la diversitat fractala de l’occitan. Vòl dire que las oposicions que trobam dins l’ensèm se tròban dins lo pichon. Per exemple l’oposicion dels articles definits “los/lei” entre de parlars de dialècte vivaroalpin e de parlars de dialècte provençal se tornarà trobar entre de parlars de dialècte lengadocian e de parlars de dialècte provençal o se poirà trobar dins lo dialècte lengadocian entre lo parlar de Brageirac e lo parlar de Carcin. O encara de parlars del dialècte vivaroalpin veiràn l’afebliment (briançonés) fins a la supression  (L’Escarea, ’O Morinhet) de la –n- intervocalica coma en gascon o la palatalizacion segondària de –ss- en –sh- (mentonasc notadament) coma en gascon.
 
Soi estacat a la realitat occitana tala coma existís dins la boca dels locutors actuals (d’una edat avançada per la màger part). Subretot soi apassionat per mon parçan vivaroalpenc qu’es dialectalament pauc conoissut e ben susprenent per las gents qu’an una vision estrecha de la region “PACA” = provençal (+ niçard per la tòca originala a la rigor) e basta. E paradoxalament, aquela region a una tradicion “d’originalitat” afirmada al nivèl dialectal, que lo provençal e lo niçard jògan aquel juòc de lònga tant al nivèl grafic coma dialectal.
 
Coma ben de mond, es una Lapaliçada de dire que pertot, constati a l’entorn de ieu que la lenga occitana se practica de mens en mens. La transmission sociala massisa a desapareissut, levat dins qualques cases de transmission familiala locals çai e lai qu’avèm poscut relevar e viure dins los Alps, observar e viure en Lengadòc e dins los Pirenèus e mai viure en Provença e a Niça.
 
Pensi que devèm “sintetizar” per pas se perdre e tocar una massa qu’es totalament educada dins la direccion “d’un francés, d’una istòria, d’una literatura, d’una nòrma e d’un accent”. Atencion, disi pas que cal far parièr en ensenhar qu’una causa, mas primièr cal constatar ont es lo nivèl ambiental. Quora los futurs adultes aprènon una autra lenga estrangièra (anglés, castilhan...), es una sola forma de lenga qu’es apresa, amb una nòrma e un accent. Jamai l’ensenhament es fach sus la dialectalitat de l’anglés a prepaus de la prononciacion de “night” (en foncion de l’anglés britanic, estatsunian, autralian, sud african...) o las variacions del castilhan en matèria de “seseo”. E logicament lo sistèma mental d’ensenhament es bastit sus aquel modèl.
 
 
Tres exemples precises e dificultoses
 
Un amic tolzan recentament arribat a Menton se demandèt de que caliá apréner coma occitan? Voliá aver una aisina per legir e comunicar d’en pertot. Lo vivaroalpin mentonasc èra per el tròp local, lo vivaroalpin estandard tròp mal adaptat a la realitat del país mentonasc. Lo niçard èra tròp alonhat de la realitat del país... Coma èra dins la region “PACA” se diguèt alora que per far global, caliá ensenhar en provençal. Li pòrti pas la peira, constati. Podiá pas saber qu’a una comuna pròcha (Sant Anhe), se parla un occitan “vivaroalpin estranh” es verai, mas qu’al mens a de comun amb una gròssa part del vivaroalpin de Contea -coma lo lengadocian- de prononciar las –s de plural. Tant li auriá valgut d’apréner lo lengadocian a Menton, seriá estat mai pròche de la realitat. Li mancava la vision d’ensèm d’Occitània.
 
Un autre exemple. Una amiga d’Esa me demandèt de que préner coma metòd per apréner l’occitan? Dins sa comuna, las personas que parlan ancara parlan pas niçard, es un “gavòt en ca”. Es coma aquò, es la vida. Bòn, aquò dich. I a quitament de libres e/o de metòdes per apréner lo parlar en dialècte “vivaroalpin en ca” dins lo parlar levençan (de “Levens” en francés), per apréner lo parlar en dialècte vivaroalpin dins lo parlar recabrunasc, dins lo parlar mentonasc, eça. Mas per ela, manca d’astre es entre los dos (Levenç e Recabruna). De que far? Li expliquèri e li impausèri pas ges de causir. Torneriam parlar de la question qualque temps après e m’inquietèri de la resulta. Al final, saupèt pas e demorèt blocada per la diversitat dialectala que s’i vesiá negada dintre, es passada a autra causa, e se lancèt dins lo tricòt, activitat mai tranquila e mens copa cap.
 
Quitament ieu, me soi cercat dins quina varietat dialectala d’occitan me caliá escriure. Las gents me conoisson, soi occitanista e implicat dins l’aparament de l’occitan en general e del vivaroalpin en particular. E vejam mas opinions (parli pas de mos articles escriches aicí siá en vivaroalpenc, en provençal o en niçard en foncion de l’airal geografic concernit). Mas 5 premièras opinions èran escrichas en “vivaroalpin en ca” del país dels Palhons. Aquelas d’après en vivaroalpin de Tiniá (“en cha” se volèm far un parallèl) amb d’excursions del costat del gavòt del país pugetan, esteronenc e autres. N’ai fachas doas en occitan estandard o comun. Vos en tornarai prepausar d’autras en “vivaroalpin en ca” de la valada dels Palhons e d’autras de la conurbacion Menton-Rocabruna (Mentan-Recabruna forma locala), centre del país mentonasc (que representa 28 858 + 12 532 = 41 390 estatjants, pòl urban doncas ben notable en rapòrt de Gap amb 39 744 estatjants mas mens poblat que Valença qu’a 63 405 estatjants). Fau virar entre las variantas per far tanben descobrir al mond aquels cantons pauc conoissuts. Mas per la viabilitat de la comunicacion institucionala d’escala granda, s’agís d’una autra competéncia qu’interèssa pas tot lo mond.
 
Es verai, soi lo primièr a bramar còntra lo centralisme lengadocian dins l’occitanisme quora lo mond del Lengadòc dialectal fan l’escorcha en dire e escriure ben sovent solament “parli occitan” e quasi jamai “parli occitan lengadocian”. E mai quora la bandièra de Lengadòc (amb la crotz de Tolosa e solide tanben de Venasca e Forcalquièr) es proclamada bandièra d’Occitània tota, sens l’estèla del Felibritge e de Mistral. Mas autrament, coma conoisseire de la lenga occitana dins mai d’una varietat, es clar que lo dialècte lengadocian es lo dialècte pònt lo mai logic entre totes los dialèctes occitans. Lo tolzan perteja de traches vers lo gascon, lo sud peiregòrd vers lo nòrd occitan (lemosin), lo sud Cantal vers lo nòrd occitan (alvernhat) o ancara lo montpelhierenc vers lo provençal.
 
Per un lengadocian l’estandard sembla facile. Ancara que el tanben deu far d’esfòrces e deu cambiar l’article “le” en “lo” s’es de l’airal tolzan, “digús” en “degun” s’es de Besièrs, “totis” en “totes” s’es de Menerbés, “dau” en “del” s’es de Montpelhièr, “vedre” (Cevènas), “véser” (Menerbés) per “ veire” e ne’n passi.
 
E localament, avèm per exemple a Niça, malastrosament una estrategia de normalizacion per lo niçard qu’es sostenguda d’un biais bivalent. D’un costat avèm de defenseires de la lenga onèstes e coratjoses. D’un autre costat avèm de mond qu’an un fons antioccitan. Mas d’un biais desconcient, tot es fach per que los gavòts -que son pròches de l’occitan estandard- passèsson d’un biais o d’un autre al niçard (i a quitament d’autors gavòts qu’an escrich en dialècte niçard sens jamai escriure dins lor dialècte de naissença). Al revenge, lo passatge del niçard al gavòt es un fenomèn rare (citam los autres Jausep Giordan e Francís Gag qu’escriguèron ocasionalament en gavòt a costat de lor imensa òbra en niçard). Al revenge, fach paradoxal, de l’autra man de Var, es quasi un tabo dins la literatura niçarda de dire que se parla niçard al mens fins al Cròs de Canha. De segur, dins la zòna del dialècte provençal en cò del “fraire enemic per l’istòria” de sempre, se pausam pas la question. Mas se s’i interessam, lo provençal es ensenhat a Cana, Mogins e Grassa. Vesèm una realitat esconduda remplaçada per una falsa alteritat limitada al mitic flume Var. Mentre que la realitat negada del gavòt es clarament un esquichament de l’alteritat en Contea e un biais d’evitar de se pausar la question de l’occitanitat. Avèm quitament ausit dire que se lo mond de la montanha (en citar Pèunas, Barcilona...) parlan coma aquò en dire per exemple “los, las” e las –s de plural final “es perqué es degut a l’epòca dels catalans o dels espanhòls, qu’i aguèt una colonizacion exteriora” (l’escaisnom dels peunencs es “los catalans”). En soma, çò qu’es estranh, pòt que venir de l’estrangièr, es impossible d’èstre “l’estrangièr del dedins” per repréner una formula celèbra. La dobertura a una l’idea que pòt i aver una varianta dialectala autra que lo niçard existe per l’extrèma est. Los establiments de Menton-Rocabruna son reputats per ensenhar autra causa que lo niçard. Es tot.
 
Per subreviure, lo causir de l’occitan estandard es un biais de nos federar e d’èstre mai fòrts. Continuar a escriure en occitan de nòstre airal mòstra ben que la realitat del parlar local es indiscutiblament occitana. Mas devèm gardar al cap que, al final, per la comunicacion a escala granda, devèm pas pus perdre de temps a militar per provar l’occitanitat de tal o tal parçan d’Occitània fàcia a d’antioccitanistas professionals en Provença, Alvèrnhe o Gasconha. Devèm pensar a l’avenir de la lenga dins l’ensèm e pas soncament dins las problematicas localas.
 
Subretot que la normalizacion es un camin qu’existís ja dins l’occitan. Avèm dos exemples viscuts:
   
Autrament, per çò que concernís l’estandard regional de cada dialècte occitan, sabi que segon, pòt èstre determinat per la varianta qu’es fòrta per lo fach d’una practica sociala (e una istòria, una literatura): lo bearnés, l’aranés se destrian dins lo gascon, lo vivaroalpin de Pemont dins lo vivaroalpin, lo perigòrd dins lo lemosin, lo roergat dins lo (nòrd) lengadocian... mas es discutible. Per l’estandard, devèm tenir tostemps còmpte del pes social dins la practica de tal parlar en rapòrt d’un parlar mai feble? O alora tenèm còmpte de l’armonia melhora entre los diverses parlars per far una mejana del meteis dialècte? Per nòstra part, provarèm dins l’avenir de prepausar de reflexions per un occitan vivaroalpin estandard. Mas es pas lo subjèct aicí.
 
La question de l’ensenhament de l’occitan estandard (o comun) a costat del dialècte regional de Draonièr a Vielha deu èstre ara seriosament considerada. Soi favorable a çò que s’ensenhe los dos, d’un biais complementari. Senon va far coma per lo catalan e lo valencian... Lo sol emplec del dialècte valencian sostengut mordicus per los valencianistas coma “Lenga valenciana” diferenta del catalan, sens dobertura a un espaci catalanofòn mai larg, fa que lo castilhan concurréncia d’un biais important lo valencian en País valencian, en rapòrt de Catalonha. I a que de veire la signalizacion estradièra, tostemps bilingüa en Catalonha, ocasionalament bilingüa en País valencian. Cal doncas gardar una amira larga amb lo sosten a un occitan estandard o comun per la vitalitat d’un bacin lingüistic occitan diversificat en matèria de documents tecnics (juridics, medicals, eça.) per que sián utilizables a la dimension de l’ample espaci geografic d’Occitània e quitament a l’estangièr.
 
Per la question de la nòrma, per ieu es encara diferent dins lo sens que se sèm d’acòrdi per usar d’un occitan, devèm rendre al maximom la grafia occitana d’una usança facila (aumentar, santuari), adaptada a la realitat orala (la “t” dins “setmana” s’i justifica ben [se’mmanO] ), a la logica (“bac” que dona “bacin”) e coerenta per evitar de crear d’excepcion inutilas a las règlas (perqué escriure “totjorn”, “miegjorn” e alora “tanben” e pas “tantben”, “abans” o “avant”, perqué escriure “Niça” e pas “beçon”..., perqué una règla d’accentuacion diferenta per los vèrbs en rapòrt de la rèsta de la lenga). Mas aquò es un autre debat. Coma lo fach de mesclar dialècte e grafia.