Usadament, escrivi pas cronicas sus la lenga, i a pro de monde au Jornalet qu’ac hèn e qu’ac hèn de plan, es sovent l’encausa d’un eslit de reaccions e de peleis, fòrça mès nombroses qu’après un article sus una tematica, vam díser, mès generala.
 
La debatuda sus la lenga es tostemps descabestrada e lo monde s’i escaden de’s tacanhar sus punts de detalhs e a còps, quitas pèths de castanhas. Aquò rai, es la pròva de çò que son apassionats e los escambis son sovent de bona tenguda e enriquiders, totun poden estar tanben drin hastioses.
 
Me caleré portar la pèira a la bastida e balhar mon avís (aurí enveja d’escríver “mon vejaire”), pr’amor d’un article que pareishoc lo 31 de deceme passat on mon biais d’escríver estoc comentat per un legedor que l’arcastava d’estar “hart d’illogismes lingüistics”. Èra pas complètament faus e èi integrat sas remèrcas coma per exemple: se disètz “los païses”, cau lavetz díser “las tecnicas abitualas” e non pas “abituaus”. A còps sus d’autes exemples soi pas tròp d’acòrdi, mès la question n’es pas aquí. Se l’occitan es plurau, jo qu’èi lo men. M’expliqui:
 
Vasut a Lilla d’un pair ch’timi (Èi un nom d’ostau picard) e d’una mair originària d’Armanhac, desbarquèi a Tolosa a l’edat de siès meses. Èi doncas ausit lo francés a casa e a la dimenjada e pendent l’estiu en çò deus pepins un gascon deus beròis qui petava Hòrt (Ah la Hilh de puta de la Hemna!). La pepina èra una locutora naturala d’una familha de soca catalana mentre lo pepin vengoc deu Pèmont (de la vath de Pò) e parlava cinc lengas (pemontés, italian, gascon, francés e alemand) a maugrat deu hèit que n’èra pas qu’un simple paisan. Es eth que’m digoc qu’a Tolosa lo monde parlava diferentament mès que, quan hasèva lo servici militar, comprenguèva plan que “le gos” significava “lo can”. Après cinc lengas, diferéncias dialectalas te hèn pas paur.
 
Com fòrça monde de ma generacion, èi estudiat un drin mès seriosament l’occitan au licèu ende “recrubar la lenga”. Aquí, los corses èran balhat per un professor d’espanhòu que nos ensenhava lo lengadocian. Èi après lo vocabulari, la gramatica e la conjugason. Soi tostemps fièr de díser qu’èi agut lo bachelierat mercés a l’occitan que, dambe una nòta de 17/20, m’a assegurat los punts necessaris ende recéber lo diplòma que n’aurí se que non pas obtengut (au punt près!).
 
Pèi, arribèc lo moment quan me prengoc l’enveja d’escríver. Me trobèi davant una causida de las mauaisidas: quin occitan esténer suu papèr? Après unas esitacions, mon còr clinèc de cap au gascon, me brombi pas especialament perqué. En l’abséncia d’un obratge lingüistic de referéncia suu parlar d’Armanhac, comencèi d’escríver dens un gascon fin finau pro literari, qualificat un jorn d’ipergascon.
 
Per çò qu’es de parlar, per contra, mas activitats me mièn d’encontrar a Tolosa monde de pertot e los locutors de gascon i son pas una majoritat. Mon bèth armanhaqués coneishoc lavetz un metissatge naturau coma totas las lengas sosmesas a un braçatge sociau o istoric, qu’es l’evolucion naturau au demiei de populacions migrantas que’s demòran pas au vilatge vita sancèra. Vesèvi las subercilhas de mons interlocutors se froncilhar a l’enonciat de “muisha’m”, de “èi hrèita de …”, “cuenta” o de “tot dòi” que devoi evitar quan, per mimetisme, d’ausir “soscadissa” o “val pas res aquel”, acabèi a còps d’ac tornar díser. Lo simple hèit d’estar en contacte dambe monde d’endacòm mès vos obliga de tirar automaticament de cap a una lenga estandardizada. Es una lei lingüistica, ça’m par.
 
Apassionat per las lengas, me soi pèi interessat a un pilòt d’idiòmas e de parlars qu’an pas totis recebut lo títou oficiau de “lenga”, deus quaus los creòles e los pidgins tenguen una plaça de las granas. Que sia lo “tok pisin”, lo silesian, l’ebrèu, lo romaní, l’arabe dialectau, lo lingala o lo yiddish, totis son la resulta de migracions, d’encontres e d’evolucions que’us an afaiçonats au cors deu temps e segon la geografia. Soi estat tostemps esmiraglat peus mots espanhòus escapats dens l’arabe marroquin (e recipròcament), peus elements eslaus esconuts dens lo yiddish, lo roman o lo romaní e peus trèits tipicament swahili lotjats dens lo lingala, lavetz que lo swahili eth medish es conhit d’arabismes (safari veng de l’arabe sfer, “viatjar”).
 
Implicat dens lo movement esperantista, èi sovent hèit propaganda per l’occitan au parat d’encontres internacionaus, coma ac hèn fòrça locutors de lengas minorizadas. Soi pas lo sol occitanista qu’ac hè. Aqueste devís a tostemps recebut un rebomb favorable dens lo mitan hèra daubèrt sus las question lingüisticas. Lo labèl artistic esperanto Vinilkosmo a signat lo projècte d’un disc suu quau soi a tribalhar e que presentarà la musica occitana dambe instruments tradicionaus coma la bodèga, cantat en esperanto!
 
Parallèlament ad aquò, me soi dit que lo moment èra arribat d’editar un libe s’aprendissatge de l’occitan de cap a un public esperantofòne. Aqueste libe es quitament pro atengut peus gormandets de lengas, que sian europencs, americans, africans o d’Asia. Lavetz me soi retrobat de tira davant LA question: quin occitan ensenhar? Èra la debuta deus trabucs.
 
Calèva enrodar e definir las tòcas. Los esperantistas que van hèr coneishenças dambe la lenga auràn pas tostemps la possibilitat de vénguer a Besièrs, a la Capèla de Marival o mès generaument en Occitània ende cercar un locutor naturau sus un mercat. Solide que lo contacte mès frequent se harà per mejan de la telaranha, sonque una part de las petitas poderà hèr lo viatge. Après, auràn escambis dambe occitanofònes dens encontres esperanto, mès aquò se harà pas cada jorn. Doncas me caloc causir.
 
Me brembi plan qu’un jorn, lavetz qu’avèvi dens las mans lo metòde d’Assimil Le basque sans peine, un piro me vengoc de cap e ça’m digoc: “Aqueste libe vau pas arren”. Quan le demandèi perqué, ça responoc que “cau aprénguer lo labordin”. Comprenguoi lèu qu’aqueste tipe èra d’aquí. N’èi sentit una mena de frustracion.
 
Ensenhar un gascon “natre” me semblava reductor. Benlèu es una engana, mès m’a pareishut pauc eficaç de perpausar un obratge que mostraré pas sonque un sola part de çò qu’es la lenga nòstra.
 
Me sentissèvi pas de tractar lo lengadocian, qu’escrivèvi en gascon dumpèi bèra pausa e lo mestrejavi pas pro.
 
Lavetz, èi agut l’idèa de m’apujar suu gascon tolosan, pr’amor que demòri a Tornafuèlha, que’m sembrava au crotzacamins de dus dialèctes, en tot desbordar a l’encòp suu lengadocian occidentau e sus un gascon mès centrau. Un petit capítol suu provençau e d’autas variantas poden tanben figurar dens l’obratge endeus curiós.
 
Lo diccionari deu Nicolau Rei Bèthvéder me podèva servir de referéncia, mès aqueth libròt tanben, ja que sia plan fotut, perpausa tanben un escantilh pro larg de la lenga deu parçan. Sovent a una entrada podèm trobar unas reviradas, las letras G (gascon), SL (Sent Lis), BL (Bèumont de Lomanha), I (Isla de Haut), L (lengadocian), F (francés), etc… gavidant lo legedor de comprénguer las nuanças de las originas deus mots perpausats.
 
D’un aute costat, me pareishèva meslèu estranh de botar l’accent sus raretats coma “ende” que l’aprenent a paucas probabilitats d’encontrar sens que posca comprénguer “per”, tanvau la fòrma “draubir” pas tròp frequenta a costat de “obrir”. Un copacap vertadèr.
 
Per çò qu’es de la conjugason, trantalhi tostemps entre las de Lombèrs perpausadas per l’autor, las de l’Isla de Haut, las de Sent Lis e Riumas o las de gascon referenciau (non, non, pas trucar!) deu Repertòri de las Conjugasons occitanas de Gasconha de l’editor Per Noste. Aquí on daubuns trobaràn un riquèr preciós, autes i veseràn pas sonque un rambalh que pòt causar lo desaconòrt deu brave volontari aprenent.
 
Pèi vesoi que dens la colleccion Assimil, uns libròts de conversacion tractan de lengas largament dialectalizadas coma per exemple lo romaní o lo flamenc e hèn l’esfòrç de presentar totas las variantas, çò qu’es una bona solucion mès qu’apesantís sensiblament las frasas:
   
D’un aute costat, me soi permés a còps de hèr una causida basada sus la beutat e la simplicitat de las solucions. Me sembla una possibilitat d’espleitar d’utilizar “com” davant una vocala e “coma” davant una consonanta. Agrada pas a totis, ça que la.
 
Es atau qu’escrivoi lo tèxte deu 31 de deceme devath aquestas condicions, dambe l’escaduda citada mès haut.
 
Dobti pas una pausa que vau recéber de la part de legedors deu Jornalet conselhs avisats qu’atengui dambe impaciéncia e curiosèr.
 
Lo títol d’aqueste article es una allusion au remirable tèxte d’Eric Fraj que respon a la question d’un biais fòrça aluserpit, quitament se jo, dambe benlèu un caminament diferent, arribi pas complètament a la medishas conclusions.
 
La question que’m chepica es de saber quin occitan causir lo dia quan Google Translation aurà la bona idèa d’acceptar la lenga nòstra coma lenga de tribalh. Segon jo, l’occitan es tan ciutadan deu monde que non pas una auta lenga. I a benlèu ja mès de monde que’u volen aprénguer que non pas locutors naturaus vertadèrs que l’an “popat a casa”.
 
Es evident que l’ebrèu modèrne a pas gran causa de véser dambe l’ebrèu biblic, lo neerlandés generau (o Algemeen Beschaafd Nederlands) dambe lo zelandés ni tanpauc l’indonesian dambe lo malai. Cadun a evolucionat au grat deus eveniments, deus besonhs de subervida e de las influéncias de totas. Una lenga es un element a tres dimensions, benlèu quate se comptam la geografia, lo temps e los mitans concernits.
 
Lo debat contunha …