Qu’es lo nòrd-occitan?
 
Dins la classificacion pus abituala daus dialèctes occitans, avèm costuma de distinguir tres grops amb sieis dialèctes:
  Lo nòrd-occitan a un sol caractèr comun vertadèir: una anciana sillaba ca (ka) i es venguda cha e, parallèlament, una anciana sillaba ga i es venguda ja (o ia après una vocala). Los dialèctes occitans dau sud an servat ca e ga. Per exemple:
   
Per quauques mots, las formas dau nòrd en cha e ja se son estendudas luenh dins lo sud de la lenga. La preposicion chas penètra dins certans parlars gascons e lengadocians. Lo lengadocian esita entre chaval e caval. Lo provençal ditz chausir puslèu que causir.
 
Invèrsament, de formas dau sud en ca e ga an passat au nòrd, coma Pascas que fai concurréncia a Paschas, o coma garrigamentre que Jarrija se manten nonmàs coma nom pròpri.
 
Marchar, venent dau nòrd, e marcar, venent dau sud, an la mesma origina germanica. Mas las doas formas se son especializadas amb de sens diferents e ara foncionan coma dos mots independents, e ansin los dos mots son generals dins totes los dialèctes.
 
Pasmens lo nòrd-occitan manten las sillabas ca e ga dins los tres cas seguents:
   
E ansin avèm resseguit lo sol trait realament distintiu dau nòrd-occitan, cha e ja, e aquò es tot... Car los autres traits reputats “nòrd-occitans” son en realitat d’evolucions parcialas que cobrisson nonmàs una partida dau nòrd-occitan. La coesion dau nòrd-occitan es fòrça relativa e un lingüista coma Joan-Pèire Chambon a quitament contestat la pertinéncia dau concèpte de “nòrd-occitan”.
 
Tenèm ben tres dialèctes pro diferenciats dins lo nòrd de la lenga nòstra: lo vivaroaupenc, l’auvernhat e lo lemosin. I a d’afinitats pus fòrtas benlèu entre lemosin e auvernhat, mas en tot cas es pas possible de pretendre que i auriá un sol grand dialècte nòrd-occitan. Chascun d’aqueles tres dialèctes coneis maitot de variacions sosdialectalas marcadas.
 
Quauques autors an ben temptat d’establir una vision simplista en quatre dialèctes occitans solament: “nòrd-occitan”, provençal, lengadocian e gascon. Mas aquò es pas seriós.
 
A aqueles qu’aiman la dialectologia fina, lor vòle dire que trobam de parlars de transicion entre nòrd- e sud-occitan. Existís un lengadocian en cha vèrs Mende, Aubenàs e Privàs. A Pèiralata o Dinha tenèm un vivaroaupenc que garda sovent cha mas qu’es fòrça provençalizat. E i a un vivaroaupenc en ca que vai entrò a Menton, en riba de la Mediterranèa, a l’extrèm orient d’Occitània...
 
 
L’origina de cha e ja
 
Lo pas de ca e ga vèrs cha e ja es fòrça ancian. Es una evolucion qu’apareguèt probable a partir de l’influéncia de la granda vila de Lion, qu’aviá un raionament fòrça important a l’Edat Antica e au començament de l’Edat Mejana.
 
A partir dau latin tardiu lionés, una evolucion fonetica de ca e ga tendent vèrs çò que devendriá pus tard cha e ja se propaguèt dins tota una zòna de dialèctes latins tardius. Aquò se passèt benlèu après 500 e, en tot cas, abans l’emergéncia definitiva de las lengas romanicas vèrs 700.
 
Donc uei, la zòna de cha e ja correspond pas totjorn amb los limits de las lengas romanicas. I a de lengas parcialament cobèrtas per lo fenomèn. Lo domeni de cha e ja englòba ansin:
   
Dins aquelas varietats, la fonetica pòt variar. En francés estandard cha e ja se dison [ʃa] e [ʒa] (‘sha’ e ‘zha’). Tanben l’ortografia pòt variar. En friolan escrivon cja e gja e o pronóncian [ca] e [ɟa] (‘tia’ e ‘dia’).
 
Chal remarcar qu’un fenomèn similar s’es reproduit tardivament en tochar lo dialècte catalan de las Balearas, mas a una epòca plan mai recenta. Donc l’evolucion baleara es istoricament independenta d’aquela de las autras varietats romanicas. Los balears escrivon ca e ga e o pronóncian [ca] e [ɟa] (‘tia’ e ‘dia’).
 
Las sillabas latinas ca e ga partiguèron de la pronóncia iniciala [ka] e [ga]. Dins los dialèctes latins sota influéncia lionesa:
   
(Ultimament, a partir de [tʃa] e [dʒa], son aparegudas las pronóncias [tsa] e [dza] o pus localament [sa] e [za], mas son vengudas plan longtemps après la constitucion de l’occitan; e una partida dau nòrd-occitan garda encara los tipes conservators [tʃa] e [dʒa].)
 
Conclusion provisòria: