Opinion
Lo nòrd-occitan: mites e realitats (II)
Lo nòrd-occitan es pas especialament francizat
Se trobam de francismes usuals en nòrd-occitan, los trobam maitot dins los dialèctes dau sud en general.
Quand los lingüistas assajan de mesurar se i a de gras diferents de francizacion entre los diferents parlars d’òc, tròban efectivament de diferéncias dins l’espaci, mas correspondon pas amb lo nòrd-occitan. La granda lingüista occitana Guilena Brun-Trigaud, amb los valents lingüistas bretons Yves Le Berre e Jean Le Dû, o an cartografiat[1]. O resumisse en simplificar:
Ara chal relativizar aquò. Es probable que uei, au començament dau sègle XXI, la francizacion es pus intensa dins la totalitat daus dialèctes occitans, sens distincion possibla entre las zònas, a causa de l’abolicion de las distàncias, de l’omnipreséncia pus pesanta dau francés e de la deterioracion accelerada de totes los parlars.
La preséncia daus francismes deu pas far oblidar que totes los parlars, sens excepcion, gardan una granda richesa de recors expressius autenticament occitans. Un gra de francizacion rend pas un parlar “inferior”. Los quites parlars dau Creissent, que son los pus francizats en aparéncia, desvolopan fòrça possibilitats expressivas que devon pas ren au francés (çò que la dialectològa Simona Escofier a plan demostrat)... Quand un francofòn monolingüe ausís un parlar nòrd-occitan —inclús un parlar dau Creissent—, sent còp sec qu’es en contacte amb una lenga radicalament diferenta dau francés. L’occitanitat lingüistica es prigonda e espessa vèrs Montluçon a l’extrèm nòrd coma vèrs Vielha a l’extrèm sud.
Un cas emblematic: lo mot occitan aur per lo metal preciós, qu’es menaçat per lo francisme òr*, òm lo cresiá viu mas dins dos-tres parlars gascons. Mas de publicacions indican que seriá viu tanben dins de parlars auvernhats, donc nòrd-occitans. Per restaurar la lenga, lo nòrd pòrta sa contribucion tant coma lo sud.
Fragmentacion, innovacion e conservatisme
Un autre clichat, dins los mitans occitanistas, es aquela idèa que los parlars dau nòrd serián una jungla inextricabla de formas curiosas e evolutivas, alonhadas d’un sud reputat pus conservator. Chal donar una responsa nuançada.
Lo nòrd-occitan coneis, en mejana, una fragmentacion sosdialectala pus fòrta qu’en gascon e qu’en sud-occitan. Lo lingüista Hans Goebl o a demostrat amb un tractament informatizat de l’Atlas linguistique de la France (ALF). Mas la varietat significa pas l’inferioritat ni l’apauriment. La granda fragmentacion dau nòrd es pas pro fòrta per empachar l’intercompreneson amb l’ensemble de la lenga.
La fragmentacion pòt implicar d’evolucions localas fulgurantas e susprenentas (e apassionantas per un lingüista). Per exemple l’accent tonic pòt quitar sa plaça tradicionala dins una partida dau nòrd-occitan: las chabras [la(ː) ˈtsabra(ː)] amb l’accent sus cha‑ pòt passar a las chabras [la(ː) tsaˈbra(ː)] amb l’accent sus ‑bras.
Mas la fragmentacion pòt arribar tanben au resultat invèrs, au conservatisme. L’auvernhat sèrva melhor de mots de sabor medievala coma nieus (“quitament, e mai”), entrò a (“fins a, dusca a”). Lo vivaroaupenc de l’èst, dins las prigondors daus Aups, garda una fonetica quasi medievala: contunha de prononciar l’-r finala daus vèrbs a l’infinitiu (chantar, finir), qu’es muda pertot alhors. Se pretend que lo lengadocian seriá lo dialècte pus conservator. En realitat, ieu crese qu’es lo vivaroaupenc de l’èst. Òc ben, en nòrd-occitan...
De recors expressius per tot l’occitan estandard
Dins la construccion de l’occitan estandard, segon lo principi dau pluricentrisme, chal respectar quauques variacions regionalas leugèiras.
I a de sectors dau lengatge ont l’estandardizacion demanda de reduire la varietat per obténer un occitan de comunicacion larja. I chal reduire la varietat excessiva dins las diferentas formas d’un mot donat (aver e non pas avedre, aveire, agure, aguer...) e dins las règlas de basa de la pronóncia. Mas admetèm un nombre limitat de traits regionals emblematics (cantar/chantar, fòrt/hòrt, normal/normau, drech/dreit; consonantas finalas mudas o prononciadas segon las regions, etc.).
A l’invèrs, i a dos sectors dau lengatge ont l’estandardizacion recèrcha la varietat e la richesa: son los mots e expressions (lo lexic) e l’òrdre daus mots dins la frasa (la sintaxi). En aquel cas, lo nòrd-occitan —comprés lo Creissent— ofrís un grand nombre de recors expressius qu’an vocacion d’intrar dins tot l’occitan estandard: per exemple lo mot lemosin frotjar (“créisser”), lo mot vivaroaupenc cha dins d’expressions coma pauc a cha pauc, de mots dau Creissent coma tuin (“quinçon”) o se lapar a (“començar a/de”)...
La granda fragmentacion daus parlars nòrd-occitans permet de seleccionar las formas dins lo sens que preferissèm, en foncion de la concepcion qu’avèm de la lenga:
L’obsession nòrd-sud, condicionament mental de la francizacion
Enfin, après los detalhs tecnics, arribe a l’aspècte pus important de la reflexion. Los prejutjats negatius sus lo nòrd-occitan venon de l’inconscient daus occitanistas e dau condicionament francés.
Un comportament pus seren demanda de cultivar lo nòrd-occitan de la manèira seguenta:
__________
[1] BRUN-TRIGAUD Guylaine, & LE BERRE Yves, & LE DÛ Jean (2005) Lectures de l’Atlas linguistique de la France de Gilliéron et Edmont: du temps dans l’espace, París: CTHS
Se trobam de francismes usuals en nòrd-occitan, los trobam maitot dins los dialèctes dau sud en general.
Quand los lingüistas assajan de mesurar se i a de gras diferents de francizacion entre los diferents parlars d’òc, tròban efectivament de diferéncias dins l’espaci, mas correspondon pas amb lo nòrd-occitan. La granda lingüista occitana Guilena Brun-Trigaud, amb los valents lingüistas bretons Yves Le Berre e Jean Le Dû, o an cartografiat[1]. O resumisse en simplificar:
— I a una francizacion fòrta e anciana dins lo Creissent, valent a dire dins l’extrèm nòrd d’Occitània, mas lo caractèr occitan daus parlars dau Creissent s’es mantengut (vejatz mon article dau 30.4.2012).
— I a una francizacion mejana dins la màger part dau gascon (sens l’extrèm sud), dau lemosin, de l’auvernhat (sens l’extrèm sud), dau vivaroaupenc de l’oèst (mas pas de l’èst), dau provençal (sens l’extrèm èst) e dins quauques zònas perifericas dau lengadocian.
— I a una francizacion minimala dins l’extrèm sud de l’auvernhat (donc en nòrd-occitan), en vivaroaupenc de l’èst (donc en nòrd-occitan), dins l’extrèm èst dau provençal (vèrs Niça, Canas e Antíbol), dins l’extrèm sud dau gascon e dins la màger part dau lengadocian.
Ara chal relativizar aquò. Es probable que uei, au començament dau sègle XXI, la francizacion es pus intensa dins la totalitat daus dialèctes occitans, sens distincion possibla entre las zònas, a causa de l’abolicion de las distàncias, de l’omnipreséncia pus pesanta dau francés e de la deterioracion accelerada de totes los parlars.
La preséncia daus francismes deu pas far oblidar que totes los parlars, sens excepcion, gardan una granda richesa de recors expressius autenticament occitans. Un gra de francizacion rend pas un parlar “inferior”. Los quites parlars dau Creissent, que son los pus francizats en aparéncia, desvolopan fòrça possibilitats expressivas que devon pas ren au francés (çò que la dialectològa Simona Escofier a plan demostrat)... Quand un francofòn monolingüe ausís un parlar nòrd-occitan —inclús un parlar dau Creissent—, sent còp sec qu’es en contacte amb una lenga radicalament diferenta dau francés. L’occitanitat lingüistica es prigonda e espessa vèrs Montluçon a l’extrèm nòrd coma vèrs Vielha a l’extrèm sud.
Un cas emblematic: lo mot occitan aur per lo metal preciós, qu’es menaçat per lo francisme òr*, òm lo cresiá viu mas dins dos-tres parlars gascons. Mas de publicacions indican que seriá viu tanben dins de parlars auvernhats, donc nòrd-occitans. Per restaurar la lenga, lo nòrd pòrta sa contribucion tant coma lo sud.
Fragmentacion, innovacion e conservatisme
Un autre clichat, dins los mitans occitanistas, es aquela idèa que los parlars dau nòrd serián una jungla inextricabla de formas curiosas e evolutivas, alonhadas d’un sud reputat pus conservator. Chal donar una responsa nuançada.
Lo nòrd-occitan coneis, en mejana, una fragmentacion sosdialectala pus fòrta qu’en gascon e qu’en sud-occitan. Lo lingüista Hans Goebl o a demostrat amb un tractament informatizat de l’Atlas linguistique de la France (ALF). Mas la varietat significa pas l’inferioritat ni l’apauriment. La granda fragmentacion dau nòrd es pas pro fòrta per empachar l’intercompreneson amb l’ensemble de la lenga.
La fragmentacion pòt implicar d’evolucions localas fulgurantas e susprenentas (e apassionantas per un lingüista). Per exemple l’accent tonic pòt quitar sa plaça tradicionala dins una partida dau nòrd-occitan: las chabras [la(ː) ˈtsabra(ː)] amb l’accent sus cha‑ pòt passar a las chabras [la(ː) tsaˈbra(ː)] amb l’accent sus ‑bras.
Mas la fragmentacion pòt arribar tanben au resultat invèrs, au conservatisme. L’auvernhat sèrva melhor de mots de sabor medievala coma nieus (“quitament, e mai”), entrò a (“fins a, dusca a”). Lo vivaroaupenc de l’èst, dins las prigondors daus Aups, garda una fonetica quasi medievala: contunha de prononciar l’-r finala daus vèrbs a l’infinitiu (chantar, finir), qu’es muda pertot alhors. Se pretend que lo lengadocian seriá lo dialècte pus conservator. En realitat, ieu crese qu’es lo vivaroaupenc de l’èst. Òc ben, en nòrd-occitan...
De recors expressius per tot l’occitan estandard
Dins la construccion de l’occitan estandard, segon lo principi dau pluricentrisme, chal respectar quauques variacions regionalas leugèiras.
I a de sectors dau lengatge ont l’estandardizacion demanda de reduire la varietat per obténer un occitan de comunicacion larja. I chal reduire la varietat excessiva dins las diferentas formas d’un mot donat (aver e non pas avedre, aveire, agure, aguer...) e dins las règlas de basa de la pronóncia. Mas admetèm un nombre limitat de traits regionals emblematics (cantar/chantar, fòrt/hòrt, normal/normau, drech/dreit; consonantas finalas mudas o prononciadas segon las regions, etc.).
A l’invèrs, i a dos sectors dau lengatge ont l’estandardizacion recèrcha la varietat e la richesa: son los mots e expressions (lo lexic) e l’òrdre daus mots dins la frasa (la sintaxi). En aquel cas, lo nòrd-occitan —comprés lo Creissent— ofrís un grand nombre de recors expressius qu’an vocacion d’intrar dins tot l’occitan estandard: per exemple lo mot lemosin frotjar (“créisser”), lo mot vivaroaupenc cha dins d’expressions coma pauc a cha pauc, de mots dau Creissent coma tuin (“quinçon”) o se lapar a (“començar a/de”)...
La granda fragmentacion daus parlars nòrd-occitans permet de seleccionar las formas dins lo sens que preferissèm, en foncion de la concepcion qu’avèm de la lenga:
— Los ultralocalistas e antinormistas seleccionan las formas pus pintorescas e mens unitàrias: entretenon l’impression artificiala que lo nòrd-occitan seriá un magma de formas curiosas e escuras.
— Los estandardizaires coma ieu, au contrari, trobam dins los nòrd-occitan una infinitat de formas unitàrias, classicas e conservatritz que facilitan la comunicacion. Aqueste tèxt que legissètz ara, per exemple, l’ai escrit dins un assai d’occitan estandard auvernhat. Es clafit de formas autenticas, solidament atestadas en nòrd-occitan. E vesètz ben que legissètz l’auvernhat facilament. Mon auvernhat es pas “meridionalizat”, es simplament un “auvernhat-auvernhat” mas convergent e unitari.
— Los estandardizaires coma ieu, au contrari, trobam dins los nòrd-occitan una infinitat de formas unitàrias, classicas e conservatritz que facilitan la comunicacion. Aqueste tèxt que legissètz ara, per exemple, l’ai escrit dins un assai d’occitan estandard auvernhat. Es clafit de formas autenticas, solidament atestadas en nòrd-occitan. E vesètz ben que legissètz l’auvernhat facilament. Mon auvernhat es pas “meridionalizat”, es simplament un “auvernhat-auvernhat” mas convergent e unitari.
L’obsession nòrd-sud, condicionament mental de la francizacion
Enfin, après los detalhs tecnics, arribe a l’aspècte pus important de la reflexion. Los prejutjats negatius sus lo nòrd-occitan venon de l’inconscient daus occitanistas e dau condicionament francés.
(1) La dominacion francesa es extrèma e omnipresenta dins nòstres esperits: usatge social indefugible dau francés; patriotisme francés obligatòri; e sustot imatge visual d’un espaci francés ideal, en forma d’“Exagòn”, que nos renja dins una perifèria “meridionala”.
(2) L’imatge de l’Exagòn ideal nos impausa una carta d’Occitània faussa, qu’inserissèm tròp sovent dins l’enchastre exagonal. Doncas i dessenham Occitània dins un “sud”, en la situar en relacion forçada amb un “nòrd” de lenga francesa. Sovent arribam pas a imaginar l’occitan autrament que coma un pendís “sud” dau francés. Fòrça libres e fòrça sits web de l’occitanisme difusan de cartas d’aquel tipe. Es una vision faussa perque se sap que l’occitan es pus similar au catalan qu’au francés. Una mapa pedagogica de las lengas, au contrari, deuriá representar l’occitan amb lo catalan, non pas amb lo francés.
(3) A causa de la faussa vision “exagonala” de nòstre espaci, fòrça occitanistas percebon lo nòrd-occitan coma un occitan pus pròche dau domeni lingüistic francés. Es verai per las distàncias geograficas. Es pas totjorn verai per los traits lingüistics, coma o ai demostrat lonjament.
(4) A partir de la faussa vision “exagonala” de l’espaci, i a doas reaccions negativas e opausadas, tan caricaturalas una coma l’autra.
(2) L’imatge de l’Exagòn ideal nos impausa una carta d’Occitània faussa, qu’inserissèm tròp sovent dins l’enchastre exagonal. Doncas i dessenham Occitània dins un “sud”, en la situar en relacion forçada amb un “nòrd” de lenga francesa. Sovent arribam pas a imaginar l’occitan autrament que coma un pendís “sud” dau francés. Fòrça libres e fòrça sits web de l’occitanisme difusan de cartas d’aquel tipe. Es una vision faussa perque se sap que l’occitan es pus similar au catalan qu’au francés. Una mapa pedagogica de las lengas, au contrari, deuriá representar l’occitan amb lo catalan, non pas amb lo francés.
(3) A causa de la faussa vision “exagonala” de nòstre espaci, fòrça occitanistas percebon lo nòrd-occitan coma un occitan pus pròche dau domeni lingüistic francés. Es verai per las distàncias geograficas. Es pas totjorn verai per los traits lingüistics, coma o ai demostrat lonjament.
(4) A partir de la faussa vision “exagonala” de l’espaci, i a doas reaccions negativas e opausadas, tan caricaturalas una coma l’autra.
(4a) Una reaccion purista consistís a veire lo nòrd-occitan coma una occitan francizat e problematic —idèa absurda— e a creire que los dialèctes dau sud son de promocion pus facila.
(4b) Una reaccion antinormista consistís a interiorizar e subrevalorizar lo mite de la francizacion dau nòrd-occitan e a ne far un drapèl, un motiu de fiertat. Coneisse d’occitanistas dau nòrd que pensan ansin: “Se mon nòrd-occitan es francizat? E ben ieu ne sei fièr, o assumisse e multiplique los francismes, e me’n fote s’aquò plai pas aus collègas dau sud”. Coma aquò vesèm de publicacions en nòrd-occitan que son clafidas de francismes assumits, mescladas de formas ultralocalas e ultraparticularistas. Aquel subterfugi refortís l’impression faussa que lo nòrd-occitan seriá fatalament francizat e rambalhós.
(4b) Una reaccion antinormista consistís a interiorizar e subrevalorizar lo mite de la francizacion dau nòrd-occitan e a ne far un drapèl, un motiu de fiertat. Coneisse d’occitanistas dau nòrd que pensan ansin: “Se mon nòrd-occitan es francizat? E ben ieu ne sei fièr, o assumisse e multiplique los francismes, e me’n fote s’aquò plai pas aus collègas dau sud”. Coma aquò vesèm de publicacions en nòrd-occitan que son clafidas de francismes assumits, mescladas de formas ultralocalas e ultraparticularistas. Aquel subterfugi refortís l’impression faussa que lo nòrd-occitan seriá fatalament francizat e rambalhós.
Un comportament pus seren demanda de cultivar lo nòrd-occitan de la manèira seguenta:
— Membrar totjorn que lo nòrd-occitan se definís non pas per rapòrt au francés, mas per rapòrt a el mesme e dins l’ensemble occitan.
— Se desbarrassar de l’idèa faussa que los francismes serián pus nombrós e pus inevitables dins lo nòrd que dins lo sud.
— Membrar que la diversitat dau nòrd-occitan tròba totjorn d’explicas logicas gràcias a l’analisi lingüistica: i a pas de formas inferioras ni problematicas, i a solament de formas logicas que s’explican dins lo sistèma global de la lenga.
— Examinar las formas tipicas dau nòrd-occitan sens prejutjats.
— Assumir amb fiertat que lo nòrd de la lenga presenta una richesa de recors expressius tant importanta coma lo sud.
— Assumir que lo nòrd-occitan se pòt cultivar sens dificultat en seguir los principis de la nòrma classica, en restaurar las formas autenticas, en evitar los francismes non necessaris, en valorizar sens complèxes los recors expressius dau nòrd per los integrar dins l’occitan estandard (pluricentric).
— Se desbarrassar de l’idèa faussa que los francismes serián pus nombrós e pus inevitables dins lo nòrd que dins lo sud.
— Membrar que la diversitat dau nòrd-occitan tròba totjorn d’explicas logicas gràcias a l’analisi lingüistica: i a pas de formas inferioras ni problematicas, i a solament de formas logicas que s’explican dins lo sistèma global de la lenga.
— Examinar las formas tipicas dau nòrd-occitan sens prejutjats.
— Assumir amb fiertat que lo nòrd de la lenga presenta una richesa de recors expressius tant importanta coma lo sud.
— Assumir que lo nòrd-occitan se pòt cultivar sens dificultat en seguir los principis de la nòrma classica, en restaurar las formas autenticas, en evitar los francismes non necessaris, en valorizar sens complèxes los recors expressius dau nòrd per los integrar dins l’occitan estandard (pluricentric).
__________
[1] BRUN-TRIGAUD Guylaine, & LE BERRE Yves, & LE DÛ Jean (2005) Lectures de l’Atlas linguistique de la France de Gilliéron et Edmont: du temps dans l’espace, París: CTHS
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
Mercé a totes per vòstras precisions sus 'entrò a'. Aquela locucion sembla d'aver una bona vitalitat en auvernhat, mas es atestada e legitima dins totes los dialèctes.
#Gerard Òc, entrò se ditz quitament en albigés, adonc en lengadocian. ..
Detalhs de dialectologia:
- "entrò a " o "entrò" es pas sonquelament d'auvernhàs. Se ditz en Ardescha gaireben de pertot, dins lo nòrd vivaroaupenc e dins lo sud nòrd-occitan mai pas vivaroaupenc ( sovent en concurréncia ambé "enjuscas" ) Dins lo caire de mon enfança ( Lo Telh - Ròchamaura, a ran de Ròse , caire de Montelaimar / Montelimar sus l'autra man) es la sola forma qu'ai entendut. Lo primièr còp qu'entendère "fins " comprenguère pas.
- en vivaroaupenc de Daufinat i aviá soliá de [a ] longs per los infinitius coma "chantar" . Aquò se vei dins la grafia daus escrivans de Droma delh sègle XIX. Per los participis passats feminins, es pas tant clar; i a de diferéncias d'un autor a un autre. Escrivián generalament " a" per un a brèu e "as" per un a long. Aquò a dispareissegut iara, crese.
#4 "ven dificil lo comprener sovent"
Me sembla que la majoritat daus parlars nòrd-occitans se comprenon facilament, pertot en Occitània. Per contra una minoritat de parlars, efectivament, demandan ben d'esfòrç per èsser comprés.
Bònjorn,
doas causas aviaas:
1) a l'est li a gaire de francezitasían vist que pro se luècs emboinon embe l'Itàlia (Briançonés; Cairàs; Ubaia o Valèia; Tiniá; Niça) sensa contar nòstras Valaias que son dins lo territòri italian, doncas conóisshon generalament italianisacian e piemontesisacian (aquò trucha tuchi e dui li caires de la montanha!). Après pro de francezisacian s'an dins las Valaias;
2) lo nòrd-occitan, generalament aquel dau Briançonés e de las Valaias valdesas a conoisshut grandas evolocians fonètica doncas ven dificil lo comprener sovent (un miu amic a Tolosa a Anem d'òc se parlava embe son patois lo monde lo comprenia ren o fatigava!).
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari