[Nòta preliminària: lei reaccions a la premiera part de mon article son l’illustracion perfiecha de mon prepaus, ailàs. Focalizacion sus 4 linhas “clivantas”, sus un mot, oblit totau dei 150 autrei linhas e donc dau subjècte de fons de l’article, aicí la desculturacion tragica deis Occitan(ista)s. Es lo biais costumier de foncionar de la majoritat deis interveneires (a despart d’una ponhadeta de legeires onèstes portant onestament d’aiga au molin), tant per meis articles coma per lei deis autrei; es lo biais deis ideològs aguerrits que cercan lo pretèxte a plaçar sa merça e encara mai a ferralhar. Èri ja en trantalh despuei un temps per contunhar ma participacion au Jornalet: lei darriers comportaments signan definitivament ma volontat d’arrestar. Per desacòrdi d’una arena liurada ais esníppers, que sa tòca es de butar a bot leis opinants ò lei legeires, cunhats entre pas respondre mai li laissar la plaça tota, e respondre, mai butats a bòn drech anar per l’exasperacion, çò que rend febrils au plus mai lei qu’an butat a la ròda dins un jòc pron pervèrs de picadors/brau (a a! lo brau se desgonfona! zo mai un còp de banderilha!); per aqueste “juec de sagetas” montantas/davalantas que sembla mai un juec de poces a la Cesar envèrs lei gladiators qu’a un juec democratic; per lei volontats manifèstas de legir sistematicament de travèrs lei contribucions per posquer acusar/cunhar/forçar la bèstia; e per lei criticas de la geometria mai que variabla, segon lo/la qu’escriu. Que s’amusen entre elei en esnipperejant a non plus (comportament fòrça productiu per l’occitan e sa cultura, de tot segur), ben aparats darrier son clavier: li laissi l’espaci. Explica en plen la repugnança de totei lei femnas qu’assagèri de convéncer per s’exprimir sus lo Jornalet, per de dire de dubrir un pauc lei fenèstras dau membre per que sente pas tròp l’escaufit. “Buai! segurament pas!” foguèt la responsa unanima... La demanda de dubertura d’unei legeires d’aver mai de femnas sus lo Jornalet per una diversitat d’apròchis es donc pas lèsta de se complir.
 
Aprofiechi per mercejar Ferriòl Macip e lei legeires onèstes, d’acòrdi ò pas ambe meis opinions, mai onèstes... e pas rosegats per lo sexisme tanpauc, autra malautiá congenitala de l’occitanisme, que la virtualitat de l’Internet n’afavoriza que mai l’expression. Mai bastan pas per faire oblidar per tant l’autre comportament qu’usa e subre-usa a dich de lo cotrejar ben inutilament, qu’ai de causas largament mai interessantas de faire]
 
* * *

Donc gaire gaire d’interèst per la cultura globala[1]. De mai, i a una estanqueïtat totala entre lei grops d’activitats: ai jamai vist la coeta d’un artista e gaire gaire d’ensenhaires dins mei conferéncias (ambe totjorn quauqueis excepcions evidentament). Ieu, meti un ponch d’onor per me téner assabentada de la creacion musicala occitana. E d’anar escotar una dicha quitament sus un subjècte que ne siáu pas afogada a la partença mai qu’es una caracteristica nòstra: question de curiositat elementària rapòrt a nòstra cultura, per assajar de comprene un tot. Crompèri totei lei libres que citi dins mon ensag “Escrichs sus lei femnas, Escrichs de femnas”: question d’onestetat per leis autor(a)s e leis editors. Devi èstre terriblament “vièlh jòc”, que lei gens ara, amb Internet, exigisson tot gratuit, quora encara vos insolentan pas de gausar publicar encara en format papier, vos acusant “de voler faire de moneda” (sic!) e d’èstre antediluviana. E tot donant ren de son costat sus Internet: a elei lo drech de consumar gratuitament totjorn que mai, ais autrei lo dever de susar graciosament[2]. D’unei “jornalistas” van fins qu’a mendicar vòstre libre gratuitament, si que non n’en parlaràn pas… Generacion iruges?… Leis editors, ja en situacion precària, ò leis autors que s’autoeditan, son pregats de donar gratuitament, coma s’èran de grands ostaus d’edicion. Polida solidaritat e polida cocnepcion de çò qu’es lo dever d’un jornalista occitan de rendre compte de tot çò que se passa en occitan. Mai pasmens, elei, lo fan pagar son jornau, non?
 
Non que tot lo monde siá dins la mesura d’anar pertot, crompar tot, legir tot, s’interessar a tot (l’istòria, ieu, foguèt jamai una passion): aquò’s una evidéncia dei bèlas, e per de questions de temps e per de questions d’argent, e per que cadun a sei subjèctes de predileccion. Mai quora son totjorn lei meteis d’èstre presents (d’aver lo temps), e totjorn lei meteis d’èstre absents, de foncionar mata per mata[3] (mai subretot pas inter-matas), de pas se desplaçar a un cafè (e mai programat au sieu) s’es pas un interveneire “de sa mata”, fa problèma e pausa question, ò lo contrari. Anèri a Albi presentar lo diccionari ortografic, convidada per lo Centre Culturau Occitan: una ponhadeta de personas, e lei de l’autre cercle s’èran pas solament desplaçats. Demòra l’amarum dei gens qu’avián pres la pena de me convidar e ieu de me desplaçar tant luenh per tant pauc de monde.
 
Parierament, se cerca d’estudis scientifics e donc d’obratges sus un subjècte especializat: quasi ren. L’ai ja escrich, ren de ren en lexicografia tematica [4]. Lexicografia scientifica,  seriosa e noirida s’entend, pas una enena bricolejada bataclada sus un canton de taula e pasmens publicada (donc abenaira de subvencions), un enen lexiconet estequit clafit d’orrors (en botanica per exemple), lo enen “Lo parlar de…” qu’es “tant galejaire e tant imatjat” (e tant vendeire ailàs…). Aucèus, insèctes, natura dei sòus, tecnologias, sciéncias, òbras d’art, lexic de la cosina, tipologia deis esplechs agricòlas, veirariás, paniers, teissuts e terralhas vernissadas, ren, totjorn ren. Mencionarai donc ambe d’autant mai de plaser l’obratge sus l’arquitectura de Miquèu Gonin, que metèt pasmens d’annadas per se faire publicar. E lo flame lexic dei blasons d’Alban Bertero qu’assosti sus mon site, coma son site personau eraldica-occitana.over-blog.com. E lei recercas menimosas sus lo mèu de Narbona e leis abelhas en generau de Joan Corrent, abelhaire per passion, tafuraire e analisaire seriós d’archius. Ò lei publicacions sus la navigacion antica de Felip Rigaud (De la nave au pointu…). Mai fan figuras d’excepcions… Per Internet, escàmbii ambe d’etnobotanistas. Occitans? Que non! Catalans, e que fan d’articles chanuts que m’auriá agradat de trobar sota la pluma d’Occitans. Quau trabalha seriosament sus la flòra de son endrech (noms, usatges, simbolica, teorizacion dei noms, toponims, etc) ò tot autre subjècte culturau que faudriá absoludament desbartassar amb un agach especific en ligason ambe nòstra lenga e non s’acontentar de l’analisi superficiala franco-francesa? Pron de veire lei tauliers deis editors: lo vuege ò quasi, levat en istòria onte i a benlèu un pauc mai d’estudis e encara gaire, rapòrt a l’immensitat dau subjècte... Mencioni donc tanben leis articles istorics passionants de Jòrdi Labouysse que manda graciosament en totei. Mai estudis a bodre sus la literatura, exclusivament. Ieu parli de tot lo demai, qu’una cultura se deu d’èstre totala, e lo demai se cerca a la lantèrna.
 
Mai quant foguèri encloscada per d’Occitans que richonejavan bestiament sus lo Museon arlatenc de F. Mistral! Poussós, passadista, patin cofin, que “dau passat faguem taula rasa ab-so-lu-da-ment”… Es confondre dramaticament la presentacion (eventualament mancada, vielhanchona, mai ara modernizada) e la valor deis objèctes e la necessitat de leis aver colleccionats e expausats, per permetre puei d’analisis de tota mena. E trufariás encara sus lei cançons dei trabalhadors que Mistral fa cantar a de meissoniers ò de manhanarèlas, au nom que “un trabalhador patís la mala mòrt, canta pas! Es una vision passadista, reaccionària e folclorizada de Mistral” (sic!, barrar lo ban ideologic radicau). La meteissa sindròme que la pagnolofobia. Quand totei lei trabalhadors agricòlas dau monde tot cantan… Quand, encò nòstre, tota la generacion dei 70 ans se rapèla encara que cantava en trabalhant. E qu’urosament, aquestei cançons foguèron/son encara collectadas. Meteissa ironia vulgara (òc, vulgara) sus lo rite dei carretas ramadas rodanencas...  Quand d’en pertot, lei cortègis ambe d’esplechs agricòlas adornats de vegetaus son de traças encara vivas d’anticas ceremònias agràrias en l’onor de la tèrra noiriguiera. E qu’en principi, en esperant lo jorn benesit de la gelula unenca, son encara lei païsans que noirisson lo monde, que sache. Meteissa ironia vulgara sus lo rite dei tripetas de Barjòu (83)[5]. Se trufar neciament d’un fach culturau eiretat que pren sei racinas dins lo trefons de l’istòria, luòga de comprene, luòga de prene una autra via d’analisi d’un fach etnologic que la, passadista efectivament, de badar per badar. Lo felibritge dau sègle 19 a recampat e descrich lei fachs culturaus (urosament e òsca, si que non auriam pas de traças), mai a pas sachut teorizar: s’es arrestat a la superficia, e fins a la fixacion obsessionala dau costum e a la sola mesa en espectacle de danças popularas.
 
En França, òm va teorizar lei practicas culturalas dei pòples exotics, mai pas lei nòstrei, au nom de “l’universalisme” vèrsus “lo localisme estequit regionalista reaccionari”. O sabèm despuei longtemps e lo MUCÈM es lo darrier bastardon d’una lònga lònga tiera de musèus estaloirant sa cultura fòra-sòu (coma lei saladas), sens espessor, sens densitat umana[6]. Mai pièger que tot, lo mesprètz practicat per leis intellectuaus francés a respècte dau folclòr e de sei grands folcloristas (Van Gennep, Sebillot, Seignolles) foguèt practicat tot parierament per nòstreis occitanistas radicaus, qu’an per tant ren analisat, enauçat en glòria per un trabalh scientific, colleccionat e etiquetat coma se dèu (e ara se deuriá faire en imatges numerizats), ren “assegurat”[7]. Avèm perdut 60 annadas per lo mens, e d’un biais irratrapable dins mantun domeni. De musèus aguèsson ara l’onestetat de s’adreiçar a d’occitans per etiquetar coma se deu “nom occitan/traduccion francesa, explicas” nòstre patrimòni (tèrras vernissadas, teissuts, aucèus, plantas, ròcas, paniers, etc.), quant de personas serián capablas de respondre scientificament a sa demanda? Quasi deguna qu’avèm ren de ren entamenat coma trabalhs descriptius. E per un simple trabalh de traduccion, avèm drech a un tèxte tenent 180 fautas (lo desplegant d’una mòstra dau Musèu de Latas, còsta Montpelhier) tradusit per lo cèrcle locau. Siam performants… De comparar ambe lo musèu de Còrte en Corsega...
 
Un site nos dona encara un imatge ben triste de nòstre retard dins aquestei domenis, aicí de l’art (dessenhs, pinturas, esculturas): lo site Jocondelab. Polit projècte que de donar lei comentaris de 300 000 òbras d’art dei musèus francés dins un quinzenau de lengas que l’occitan. Malaürosament leis Occitans son encara e totjorn “lei mai fòrts” pertocant sa lenga. Lei tèxtes occitans dei títols de rubricas son clafits de fautas. Es anonciat que gràcia a Viquipèdia, lei correspondéncias se fan aisidament... Ambe quinei basas de donadas? Còsta còsta vesèm escrich “coleccion” e “colleccion”, “periode” e “periòde”, “recèrca” e “recerca”, de fautas d’accents e de gramatica a bodre e a ferrat (*museu, *periode, *través, *irrevèrsible, “la frucha” en plaça de “lo fruch”, e ne passi... donc encara sens la mendra verificacion dins un diccionari), e de panoccitanadas lexicalas a bombir (odiable (Vauvèrt?) per… audible!, emissor, etc., etc.). La definicion dei mots generics (fotografia, musica, escultura…) remanda donc a d’articles de la Viquipèdia occitana, ambe tot çò que pòdon téner de fautas. Parli pas dei comentaris d’òbras d’art absents essent qu’avèm pas trabalhat aqueste sector de la descripcion, donc qu’avèm pas de ressorsas lexicalas seriosas disponiblas… Non perqué es pas possible en occitan, evidentament, mai perqué avèm pas denhat s’i consacrar, donc iniciar de trabalhs per melhorar pauc a cha pauc lo lexic. Domenis decretats persona non grata... au nom que son pas pron politizats/politizables supausi? Pas pron clivants? Sens goro possible e sa cort e sei dictats? Anatz escomenjar/esnipperejar quauqu’un que fa la descripcion scientifica d’una gargoleta d’Aubanha ò d’una sieta XVIII^en de Mostier ò deis Atlants de Pèire Puget ò d’una pintura de Pau Guigou! Es impossible. Donc d’a fons ininteressant que subjèctes “passadistas maurrassians felibres” coma disiá l’autre? Siam performants…
 
Òc, me pausi la question despuei longtemps: es que leis Occitanistas s’interèsson massisament e vertadierament a sa cultura en globalitat? Essent que lenga e cultura son indissociablas, que tot pan culturau pòrta la lenga especifica per o dire, qu’un pòple non existís sens sa cultura. Tant que se metrem pas au trabalh domeni per domeni, objècte per objècte, per desgatjar de tipologias/lexics/estudis teorics, farem que s’enfangar totjorn que mai… dins la literatura (au sens de discors vuege). La tissa de la sola parladissa de forum que vira a la monomania, la profusion de linhas mascaradas per saupre onte comença lo dialècte x ò tot autre subjècte microscopic sens la mendra utilitat sociala per la lenga (la recerca dins la calor rasseguranta dau membre ben barrat), a mostrat sei limits despuei longtemps. Laissarem ren ai generacions seguentas (que dau passat aurem fach taula rasa, ambe fiertat), en fòra de nòstrei garrolhas estèrlas que mascaran, elei, linhas e linhas. Aquí òc, pas besonh de cercar a la lantèrna: leis Occitans i son reis e a jaba e lo còrpus noirit! Un amic me faguèt remarcar que la pèrda de cultura es ailàs generala[8]… Consòla pas per tant e siam pas forçats de seguir lo tropèu, subretot en calant pas, d’un autre latz, de trompetejar “nòstra civilizacion tant rica, tant..., tant...”. En l’abséncia de gens capables dins nòstrei rengs e que vòlon ben susar, son lei Mucemistas de tot peu que prenon tota la plaça[9], forçadament, inexorablament. E per longtemps encara se contunham de totjorn ren “assumir”, d’èstre totjorn tant irresponsables rapòrt au patrimòni totau. Mai lo dever de publicacions utilas per espandir l’occitan (fòra la soleta draia de la literatura) sembla escapar completament a la consciéncia collectiva[10]. Çò qu’empacha pas leis Occitans de plorar sus l’abséncia de la cultura nòstra au Mucèm e endacòm... A quau s’apren?  Pas solament au centralisme nivelaire e ai foncionaris formatats de la cultura refregida. S’apren tanben a l’abséncia de volontarisme nòstre. Lei garrolhas au pinacle, la cultura a la cava... coma totjorn.