Opinion
La lenga turca
Peus curiós de las lengas, e sabi qu’au miei deus legedors deu Jornalet n’i a fòrça, perpausi adara de vos parlar d’un idiòma mès qu’originau, pas tròp aluenhat fin finau geograficament deu nòste airau occitan (a l’escala de la planeta, solide!) mès que n’a pas ren de véser dens son estructura dambe las lengas latinas, germanicas o eslavas, vòli parlar deu turc.
Poderém díser “las lengas turcas”, pr’amor qu’entre Istanbul e Siberia en passar per l’oèst de China se pòt trobar una familha sancèra d’idiòmas vesins que permeten quitament aus locutors haut o baish de’s comprénguer. Au demiei d’eths, cau citar l’azeri, l’ozbek, lo kazakh, lo chovaish (lo mès aluenhat deu turc d’Anatolia), l’oïgor e lo tatar. S’escriven sia dambe l’alafabet latin, sia dambe l’alfabet cirilic, mès tanben sovent dambe l’alfabet arabi segon lor pausicion geografica o … geopolitica.
Mès tornèm a la lenga turca d’Anatolia, idiòma oficiau de la Republica Turca. Dempèi de 1928, s’escriu dambe l’alfabet latin a l’iniciativa deu president de l’epòca, Mostafa Kemal, àlias “Atatürk”. La tòca deu renonç a l’alfabet arabe, dejà imprincipiat au sègle XX-au, èra de purificar la lenga ende la desbarrassar de l’influéncia araba e pèrsa. La resulta estó sustot en fèit de l’aubrir a l’influéncia de las lengas europencas.
A costat de letras vengudas de l’alemand coma ö e ü, ne podèm trobar dambe cedilhas coma ç (nòste “ch”) o ş (nòste “sh” gascon), mès sustot la letra mès tipica de la lenga, lo “i” shens de punt, ı, que’s prononcia coma un “e” mut francés accentuat, articulat a l’endehens de la boca dambe las dents drin barradas. De notar que la letra c se prononcia “dj”.
Lo devóssem comparar a quicòm de vesin, seré naturalament l’euskara que vengueré a l’esperit pr’amor de son aspècte aglutinant. En efèit, la lenga s’articula a l’entorn d’un sistèma de sufixes que’s venguen pegar en seguida au radic deu mòt, çò que lo balha un aspècte Lego qu’agrada aus esperits meslèu matematics.
Los mòts turcs son fòrça bracs, plan sovent formats de duas consonantas dambe una vocala au miei: baş (lo cap), boş (vueit), çok (fòrça), dil (la lenga), gök (lo cèu), göz (l’uelh), gün (lo jorn), hoş (agradiu), kız (la hilha), köy (lo vilatge), son (darrèr), söz (lo mòt), süt (la lèit), şey (la causa), yer (lo lòc), yıl (l’annada), yok (n’i a pas), yol (lo camin) , zor (mauaisit).
A còps, poden quitament estar encara mès bracs: ad (lo nom), al (preng!), az (paucs), de (tanben), et (la carn), ev (l’ostau), eş (l’espós, l’esposa), iç (beu!) su (l’aiga), uç (vòla!).
L’ahar se complica totun un drin dambe l’arribada deus sufixes que servissen de formar los derivats:
Ev: l’ostau
Evler: los ostaus
Evlerim: mos ostaus
Evlerimiz: nòstes ostaus
Evlerimizde: dens nòstes ostaus
Evlerimizden: deus nòstes ostaus estant
Evlerimizdenki: que veng deus nòstes ostaus
Mès tot aquò es fòrtament regular, çò que balha un gran aisidèr a l’estudi.
Una de las particularitat de las lengas turcas es l’armonia vocala. Aquòu vòu díser qu’existissen dus grops de vocalas, claras e escuras, e que los sufixes pòrtan tostemps la vocala que s’acòrda dambe la que davanteja. Aquí, dambe la vocala o s’acordaràn la a e la ı au lòc deus e e deu i (lo sufixe -ki es pas sosmés ad aqueste règla):
Yol: lo camin
Yollar: los camins
Yollarım: mos camins
Yollarımız: nòstes camins
Yollarımızda: sus nòstes camins
Yollarımızdan: deus nòstes camins estant
Yollarımızdanki: qui veng deus nòstes camins
Aquò que pòt balhar a còps formacions plasentas coma: Küçük gürültülü sürücü müsünüz? que vòu díser “Ètz vosautes lo petit conductor tapatjós?”
Lo vocabulari turc s’es completat dens l’istòria de mòts manlhevats au pèrse: (میدان) meidan, la plaça, (شهر) şehir, la vila, (گل) gòl, la ròsa, (سرای) sarai, lo palais.
Mès tanben l’apòrt de l’arabei es fòrça important pr’amor deu ligam de la religion: kahve (lo cafè), kitap (lo libe), lazım (cau), merhaba (adiu), saat (lo temps), sahba (lo matin), vatan (lo país), zaman (lo temps), etc …
Solide, las lengas europèas an tanben agut lor influéncia, e particularament lo francés, que ne trobam fòrça mòts, adaptats d’un biaish plasent tanben a la grafia turca: otel, asansör, antrenör, kuaför, etüd, proje, vites, vagon, vantilatör, tünel, spiral, spor, sürpriz, şans, şato, şef, şezlong, şoför, şok, porsyon, servis, pil, plaj, polis, priz, römork, müzik, otostop, omlet, motosiklet, kuşet, kartpostal, likör, gramer, fermuar, distribütör, etc …
Es pr’amor d’aquò que l’estrangèr que coneish le francés ganharà de tira un bon petit cabau de mot “a gratis”, que poderà ajustar aus manlhèus europencs de totis, deus quaus podèm citar lo plasent alaturka, shens de dobte de l’italian, que vòu díser “d’estile turc”.
Se hornissi que los noms turcs an pas genre gramaticau, çò que simplifica granament l’esfòrç de memòria de l’aprenent, que los vèrbes se conjugan totis regularament segon lo medish paradigma e que n’i pas nat article, benlèu m’i serèi escadut de’vs balhar l’enveja d’aprénguer aquesta lenga fòrça interessanta, originala, e hèra beròia d’escotar.
Görüşürüz! (A lèu)
Poderém díser “las lengas turcas”, pr’amor qu’entre Istanbul e Siberia en passar per l’oèst de China se pòt trobar una familha sancèra d’idiòmas vesins que permeten quitament aus locutors haut o baish de’s comprénguer. Au demiei d’eths, cau citar l’azeri, l’ozbek, lo kazakh, lo chovaish (lo mès aluenhat deu turc d’Anatolia), l’oïgor e lo tatar. S’escriven sia dambe l’alafabet latin, sia dambe l’alfabet cirilic, mès tanben sovent dambe l’alfabet arabi segon lor pausicion geografica o … geopolitica.
Mès tornèm a la lenga turca d’Anatolia, idiòma oficiau de la Republica Turca. Dempèi de 1928, s’escriu dambe l’alfabet latin a l’iniciativa deu president de l’epòca, Mostafa Kemal, àlias “Atatürk”. La tòca deu renonç a l’alfabet arabe, dejà imprincipiat au sègle XX-au, èra de purificar la lenga ende la desbarrassar de l’influéncia araba e pèrsa. La resulta estó sustot en fèit de l’aubrir a l’influéncia de las lengas europencas.
A costat de letras vengudas de l’alemand coma ö e ü, ne podèm trobar dambe cedilhas coma ç (nòste “ch”) o ş (nòste “sh” gascon), mès sustot la letra mès tipica de la lenga, lo “i” shens de punt, ı, que’s prononcia coma un “e” mut francés accentuat, articulat a l’endehens de la boca dambe las dents drin barradas. De notar que la letra c se prononcia “dj”.
Lo devóssem comparar a quicòm de vesin, seré naturalament l’euskara que vengueré a l’esperit pr’amor de son aspècte aglutinant. En efèit, la lenga s’articula a l’entorn d’un sistèma de sufixes que’s venguen pegar en seguida au radic deu mòt, çò que lo balha un aspècte Lego qu’agrada aus esperits meslèu matematics.
Los mòts turcs son fòrça bracs, plan sovent formats de duas consonantas dambe una vocala au miei: baş (lo cap), boş (vueit), çok (fòrça), dil (la lenga), gök (lo cèu), göz (l’uelh), gün (lo jorn), hoş (agradiu), kız (la hilha), köy (lo vilatge), son (darrèr), söz (lo mòt), süt (la lèit), şey (la causa), yer (lo lòc), yıl (l’annada), yok (n’i a pas), yol (lo camin) , zor (mauaisit).
A còps, poden quitament estar encara mès bracs: ad (lo nom), al (preng!), az (paucs), de (tanben), et (la carn), ev (l’ostau), eş (l’espós, l’esposa), iç (beu!) su (l’aiga), uç (vòla!).
L’ahar se complica totun un drin dambe l’arribada deus sufixes que servissen de formar los derivats:
Ev: l’ostau
Evler: los ostaus
Evlerim: mos ostaus
Evlerimiz: nòstes ostaus
Evlerimizde: dens nòstes ostaus
Evlerimizden: deus nòstes ostaus estant
Evlerimizdenki: que veng deus nòstes ostaus
Mès tot aquò es fòrtament regular, çò que balha un gran aisidèr a l’estudi.
Una de las particularitat de las lengas turcas es l’armonia vocala. Aquòu vòu díser qu’existissen dus grops de vocalas, claras e escuras, e que los sufixes pòrtan tostemps la vocala que s’acòrda dambe la que davanteja. Aquí, dambe la vocala o s’acordaràn la a e la ı au lòc deus e e deu i (lo sufixe -ki es pas sosmés ad aqueste règla):
Yol: lo camin
Yollar: los camins
Yollarım: mos camins
Yollarımız: nòstes camins
Yollarımızda: sus nòstes camins
Yollarımızdan: deus nòstes camins estant
Yollarımızdanki: qui veng deus nòstes camins
Aquò que pòt balhar a còps formacions plasentas coma: Küçük gürültülü sürücü müsünüz? que vòu díser “Ètz vosautes lo petit conductor tapatjós?”
Lo vocabulari turc s’es completat dens l’istòria de mòts manlhevats au pèrse: (میدان) meidan, la plaça, (شهر) şehir, la vila, (گل) gòl, la ròsa, (سرای) sarai, lo palais.
Mès tanben l’apòrt de l’arabei es fòrça important pr’amor deu ligam de la religion: kahve (lo cafè), kitap (lo libe), lazım (cau), merhaba (adiu), saat (lo temps), sahba (lo matin), vatan (lo país), zaman (lo temps), etc …
Solide, las lengas europèas an tanben agut lor influéncia, e particularament lo francés, que ne trobam fòrça mòts, adaptats d’un biaish plasent tanben a la grafia turca: otel, asansör, antrenör, kuaför, etüd, proje, vites, vagon, vantilatör, tünel, spiral, spor, sürpriz, şans, şato, şef, şezlong, şoför, şok, porsyon, servis, pil, plaj, polis, priz, römork, müzik, otostop, omlet, motosiklet, kuşet, kartpostal, likör, gramer, fermuar, distribütör, etc …
Es pr’amor d’aquò que l’estrangèr que coneish le francés ganharà de tira un bon petit cabau de mot “a gratis”, que poderà ajustar aus manlhèus europencs de totis, deus quaus podèm citar lo plasent alaturka, shens de dobte de l’italian, que vòu díser “d’estile turc”.
Se hornissi que los noms turcs an pas genre gramaticau, çò que simplifica granament l’esfòrç de memòria de l’aprenent, que los vèrbes se conjugan totis regularament segon lo medish paradigma e que n’i pas nat article, benlèu m’i serèi escadut de’vs balhar l’enveja d’aprénguer aquesta lenga fòrça interessanta, originala, e hèra beròia d’escotar.
Görüşürüz! (A lèu)
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
#4 Günaydin Artur abi !
Per te tornar responsa te dirai que coma existisson pas (dins lo sens del francès o de l’occitan), s’en parlara pas ! :-)
Mai sériosament n’en parlar vòl diser explicar mantuns capitòls de la grammatica turca, crèsi que dintra brica dins l’encastre d’un commentari sus un article es un pauc coma lo cas del afixe [mış- muş- miş müş] qu’en fora del cas de passat dubitatiu se troba dins d’autras construccions dubatativas o pas ! ex : «Geçmişte” dins lo passat.
« çantamı kaybettim...ah buradaymış” ai perdut mon sac e..ah es aqui, era aqui (l’as trobat) aqui marca la suspresa.
I anam : pichona passejada.
« Gelmiş kız sevmiyorum » : aimi pas la dròlla qu’es venguda mas i pòt aver un dobte de l’aver vista o pas. E pòt esser revirat atanben aimi pas la dròlla qu’es çò pareis venguda.
Per n’esser segur podem apondre : “an en” sus un verb
« Gelmiş olan kız sevmiyorum » aimi pas la dròlla qu’es venguda.
« Gelen kız sevmiyorum » aimi pas la dròlla que ven
Aqui as ja tres menas per revira « que »
Una autra mena es ambe « ki » aquel seguis pas l’armonia vocalica exceptat dins « bugünkü » e dünkü çò qu’es d’auèi, çò qu’es d’aièrc
« Karşıdaki ev » l’ostal qu’es en facia.
Un autre biais es ambe lo nom d’agent aorista :er ar
« yanar dağ » la montanha que brutla
Un autre biais es ambe lo nom d’accions virtualas : « me ma »
« Urfa’ya gelminizi istiyor » vòl que vengetz a Urfa
Un autre biais es ambe lo nom d’accions de realitat : dik
“söylediğim doğrudur” çò que disi es vertat
Un autre biais es ambe los noms d’accions intentius : “ecek acak” (per ecek acak disem futur mas es pas un futur es un intentiu dins l’esvinidor)
“Yarın geleceğini söylüyorum” disi que vendra doman (informacion)
S’es un òrdre s’emplega la forma en “me ma”.
Un autre biais es amb la forma “lik”
« Occitanca bilmekliğiniz” lo fach que sabetz l’occitan
Veses es pas aisit d’explicar e longanha, segur n’ai doblidat. Çò melhor es benlèu de crompar una grammatica turca.
Introduction à l’étude pratique de la langue turque de Bazin, o alavetz n’en telecargar una sul malhum http://www.eric.com.br/turkish-grammar/turkish-grammar.pdf gaireben 500 paginas en anglès mas totas las esubtilitas i son explicadas.
Tot aquò fa que me sentissi mai que pietadós de tant qu'escaraunhi l'occita.
Que me fariaitz plaser de nos parlar de las construccions de relatiu en turc, tant del turc de Rümeli Hisar coma del d'Anadolu Hisar. Tesekürler, canim! [Ai pas l'alfabet turc a man, desencusatz]
Grandmercé Joan-Marc per aqueu polit resumit d'aquela polida lenga.
Ah l'armonia vocalica ! A la debuta me fasiá ben cagar mai verai que quand aprenes un pauc mai la lenga, es mai polit.
Lo sufixe en en -miş (coma n'a parlat Antalya) es tanben fòrça interessant segon ieu :
S'emplega quand qqn vos a raportat qqren vò quand constataz qqren. (gitmiş: sabi qu'es partit mai l'ai pas vist partir). Aquò tanben me pausèt de problèmas perque es un biais de pensar qu'existis pas en occitan.
Aramıza hoşgeldin Joan-Marc amca ! (siaguessas lo plan vengut demest nosaus oncle Joan-Marc)
Amca : biais amistós de diser a qualqu’un.
Plan merces per aquela presentacion de la lenga turca, lenga altaica. Se permetetz i voldriai apondre qualques complements.
La lenga turca d’anatòlia es pas l’idioma oficial de la Republica Turca. Saria puslèu la lenga d’istanbul. Lenga del palatz un mescladis de Turc de Persan d’araba. Lo parlat dels sultans era pas tròp comprès pel pòble e s’en troba traças dins çò que venguèt lo turc oficial.
Los vilatges d’anatolia an plan souvent servat los mòts Turcs. Lenga del köy, lenga d’istanbul « Fark etmek = ayirt etmek, ayirdamak ; hamam = yunak ; banyo = çimek, zaman = od, (bu ödke = bu zamanda dins aquel temps, eca.
Per las letras lo « y » es una consona lo « ğ » que marca un temps, o se prononça « Y » entre doas vocalas. Lo « ı” es una error de lo prononçar coma un “e” francès, doblidar pas lo “L” que se prononca a la turca e non pas coma en francès, lo “a” qu’es pas lo “a” de quaranta, lo “h” totjorn a la gascona”.
Una tendancia qu’es de joslinhar A l’ora d’ara en Turquia se troba de mai de mai de corses per aprener a escriure dins l’escriture turca originala es a diser runic.(vèire las “stèles de l’orkhon)
Demest la caracteristicas importantas se poria apertièrar atal :
Uyum sesi : armonia vocalica, la vocalas cambian foncion de la darrièra vocala de la rasiga, e atanbem las consonas sordas. Evde mas solumuzda ; çiçek ama çiceği e non pas çiceki, pr’aquò yük que fa yükü e non pas yüğü.
Quitament pas de diferencias masculin/ femenèl (amai per los pichons noms ex : se parlèm de « Deniz » pòt esser un òme o una femna e plan sovent es sorga d’enganas grandas.
Una nocion del plural diferenta de çò que coneissem marcat per Ler o lar (armonia vocalica a dos temps pels afixes en luòc de 4 temps pel demai)
Cap de verb aver
Cap de preposicion
Cap de pronom relatius çò mai malaisit de revirar en tuc.
Sièis cas de declinason.
Dos conjugason pel passat en -miş e en –di gaireben dos conjugason per çò qu’apelan futur. dos presents de l’indicatiu.
Un emplec de las conjugason plan diferent de çò que coneissem. 38 mòdas de conjugason, son pas de temps.
La frasa nominalas « güzel değil » = es pas polit
L’aglutinacion lo cas d’escòla : Türkleştiremediklerimizdenmisiniz =es que setz de los qu’avem pas pogut turquificar ?. unfrasa en un mòt (radical Turk + 11 afixes.
3 a 5 afixes sus una rasiga son moneda corenta
Lo “y” e lo “n” que servissoni de letras tampon
Las dificultats de la lenga turca son brica meteissas que la que coneissem ençò de nosaus.
Per escotar la lenga turca : http://youtu.be/vYG_GnI1Ut8 (météo)
Per s’assabentar, los turcs an senhoretjat 16 empèri çò qu’es pas mendre causa,tres libres :
Histoire des turcs –deux mille ans du pacifique à la méditerranée de Jean-Paul Roux
Histoire de l’empire ottoman de Robert Mantran.
Histoire de l’asie centrale de Jean-Paul Roux
Un sit sus las ancianas escrituras turcas http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=4
Lo monde turc una civilisation de coneisser qu’es claufida de prejujats e d’incomprenesons
N’i auria plan mai a diser, mas coma escrivi l’occitan coma un pelharòt es melhor de me calar.
Me desencusi al prèp dels pelharòts de la pelharòtas, de Maeuz de Montinhac de Bertrand de Bòrn e dels conilhs de còps que.... ( dins un sirventès Bertran de Bòrn troba polida Maeuz de Montinhac amb son esquina de conilh e un fum de causas)
[Rassa, Domna es frescha e fina ;
Coinda e gaia e meschina ;
Pel saur ab color de robina ;
Blancha pel corps corn flors d'espina,
Coude mol ab dura tetina,
E sembla conil de l'eschina.]
Un bèl article!
E vaquí un grand grop de rock turc (a mon vejaire): NEYSE
D'escotar aíci:
http://www.youtube.com/watch?v=1iCTZj4k1Vc
(a mai lo clip es polit!)
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari