Marta, la vesina, es pas de primièra joventut. Nasquèt en 1923. Es totjorn estada una femna valenta e aluserpida. Una dròlla de familha païsana que comencèt de trabalhar d’ora. Anguèt a l’escòla pas que quand i aviá pas de bestial a gardar a l’ostal, de milh a sarclar, de fen a dintrar o de fens a sortir. Trabalhar èra, a n’aquela epòca d’entre doas guèrra –e mai un pauc pus tard– la part de cada mainatge del campèstre. Soi pas tan vièlh coma ela mas ai conegut, ieu tanben, los trabalhs de sason. Marta se maridèt amb un païsan e revirèt la tèrra tota sa vida.
 
Amb la vesina nos siem totjorn endevengut. Entre nautres avem quasi un ligam filial. M’aprenguèt fòrça causas tocant la natura. Causas preciosas que teni per un de mos bagatges mai requistes. I a pas que per la politica que siem pas d’accòrdi. Tant melhor! Lo forum nos permet d’entreténer nòstra amistat. Atal nos arriba de passar de seradas sancèras a nos disputar aimablament. Se Marta pòt cambiar d’idèia sul temps que farà deman, jamai de la vida cambiarà pas de partit politic; nimai per un bolet de canon! Disi que cambiarà pas de partit per dire que votarà pas jamai per un autre partit que lo que se gausiguèron dins la familha. De fach, es pas jamai estada encarta a cap partit. En Albigés, mas probablament endacòm mai en Occitània, los païsans son gaire engatjats dins d’organizacions politicas.
 
Marta, vòta pel partit socialista francés, e mai se n’es jamai amagada. Al contrari, dins un vilatjòt perdut dins las prigondors d’Albigés, ont lo monde vòtan ara puslèu a drecha, a totjorn tengut a çò que cadun sàpie qu’ela (e son òme) votavan pel partit socialista. Ieu m’arribèt sovent de me presentar a las eleccions legislativas e cantonalas dins lo parçan. Marta m’ajudava financièrament per mas campanhas, mas de longa me disiá: “Paure enfant, votarai pas per tu. Ieu votarai, coma de costuma, pel partit socialista francés”. E atal, davant un veirat de vin de noses, tornavem far l’istòria politica –anciana o recenta– del país.
 
I a pas gaire d’aquò, fa benlèu tres o quatre ans, en seguida d’un fach sordide de murtre, a prepaus de l’assassin la Marta daissèt anar: “Baste que lo descapitèssen”. I faguèri remarcar que fòrça urosament la pena de mòrt existissiá pas pus en Euròpa e que caliá d’ara enlà anar dins de païses tan dessenats que China, Iran, Estats-Units, e maites; per i trapar una tala salvajariá. I faguèri atanben passar que per qualqu’un que se vòl progressista, èsser partidari de la pena de mòrt relèva puslèu de l’ideologia fascista que non pas de l’umanisme. Rai! M’expliquèt qu’èra pas perqué votava socialista qu’èra obligada de despartir totas las idèias de l’Estimat Robèrt Badinter.
 
Plan temps m’interroguèri a saber per de qué lo monde en Albigés votavan socialista los uèlhs tampats. Votavan ròse sens quitament ensajar de compréner lo contengut ideologic e politic del partit. Èri espantat de véser cossí lo monde “votavan socialista” per tradicion familiala. Semblava, e sembla encara, que dins d’unas familha lo vòte socialista es quicòm de “genetic”. Sovent ausiguèri dire: “Aicí, s’es totjorn votar socialista” o alara “La familha vòta socialista e es pas deman que cambiarem”. Ite missa est. Circulatz, i a pas res a compene, ni mai es pas la pena de cercar. Atanben, constatèri, e d’uèi encara, que dins d’unes endreches d’Albigés los socialistas pòdon presentar una cabra e la cabra serà elegida.
 
Pendent de temps, aprèp cada eleccion, nos interrogavem (èri pas lo sol) per saber d’ont veniá aquela tradicion de “l’Occitània ròsa” (las causas son a cambiar qu’Occitània malurosament comença a venir tricolòra que tricolòra). Totes los analistas i anguèron de lors supausicions. Sul sicut, Marta me balhèt una règa de mai a cavar. Un jorn m’expliquèt que sa familha pairala e planas familhas del vilatge èran pas jauressiana del temps de Jaurés. Lo volguèron pas escotar quand, tre 1910, metiá en garda contra la guèrra.
 
M’expliquèt en detalh que quand los joves e quitament los òmes cargats de familha se retrobèron dins las trencadas del Camin de las Dònas, alavètz se metèron totes a pensar a Joan Jaurés. Foguèt lo cas de son paire. Aqueste, a fòrça de véser sos amics embrenicats jos la mitralha, se jurèt que se tornava sortir viu d’aquel infèrn, votariá tota sa vida pel partit de Jaurés. Per miracle son nom foguèt pas escrich sul monument.
 
Aquel òme, e totes sos companhs miraculats, patiguèt psiquicament de la guèrra. Ne trigossèt de sequèlas tota sa vida. “Contra la drecha que volguèt la guèrra”, amassa faguèron la pacha de votar longamai per Jaurés. Avián pas volgut voter el de son vivent, votarián per el post mortem. Marta me contèt que plan pus tard, quand foguèron bèls, son paire demandèt a sos dròlles de votar socialista en memòria del deputat pacifista. Ma vesina se pensa que los ancians combatents de la comuna faguèron la meteissa causa alprèp de lors enfants. M’expliquèt qu’al debanar de sa vida s’èra mainada que las familhas que votavan a drecha èran la qu’“èra pas montada al front”. Quand agèt lo drech de votar (en França las femnas son estadas consideradas coma d’èssers umans pas qu’en 1945) Marta prometèt a son paire de votar coma el.
 
Aquel constat (que poriá tanplan èsser un conte) a pas valor d’estadisticas. Es evidentament pas la sola, mas i a probablament aquí una explica al fach que “l’Occitània ròsa”, eleccions aprèp eleccions, durèt de decennis. D’uèi encara, e tant que Marta serà pas mòrta, Joan Jaurés viurà! Òc-ben, cent ans aprèp son assassinat, Joan Jaurés es encara viu. Mas sabi pas se lo filosòfe auriá presat la manca de sens critic de los que, cent aprèp sa mòrt, contunhan per votar per el.