Ara commemoram amb rason lei cent ans de la mòrt de nòstre grand poèta nacionau occitan, Frederic Mistral (1830-1914). D’articles de Jornalet an ja ben explicat coma devèm valorizar son òbra. Prepausi quauquei reflexions complementàrias.
 
 
Mistral e l’analisi critica de Lafont
 
Mistral foguèt un dei cofondadors dau Felibritge en 1854. Lei felibres e leis usatgiers de la grafia mistralenca faguèron de Mistral un mieg dieu, sustot après sa mòrt en 1914. Mai questionèron pas l’insufisença dau movement felibrenc, reüssiguèron pas la difusion sociala de la lenga occitana. Mistral e sei successors felibrencs saupèron pas empachar la repression de l’occitan dins leis escòlas entre leis ans 1880 e 1950.
 
En 1954, Robèrt Lafont publiquèt son libre controvertit Mistral ou l’illusion (amb una edicion revisada en 1980). Es encara un libre d’actualitat. Lafont i fa una analisi prefonda de l’òbra de Mistral. Lausa dins Mistral son talent d’escrivan e son bèu diccionari. E sus aquò cau èsser clar: Lafont assaja jamai de desvalorizar Mistral. Pasmens Lafont critica dins Mistral una vision sociala pauc ambiciosa de l’occitan, una evolucion vèrs la passivitat e lo fatalisme e una idealizacion ineficaça dau passat (l’arcadisme o lo mite d’Arcadia).
 
Aquela desmistificacion lafontiana foguèt mau interpretada per lei mistralencs idolatras que podián pas suportar qu’òm critiquèsse lo Mèstre de Malhana. Tanben foguèt mau interpretada per certaneis usatgiers de la grafia classica que, dins leis ans 1970, se lancèron dins una ataca simplista dau mistralisme, sens i comprene leis aspèctes positius que lo quite Lafont soslinhava. Per reaccion a aquel excès, d’autreis usatgiers de la grafia classica, dins leis ans 1980, practiguèron un “neomistralisme en grafia classica”, boniàs e ninòi, sens mai de clarvesença.
 
Uei lei passions son mens fòrtas. Leis vielhs enrabiats antimistralencs deis ans 1970 an quasi desparegut e es una bòna causa. Pasmens vesèm encara tròp d’idolatras de Mistral, dins lei doas grafias, que fan coma se Lafont aviá jamai ren escrich!
 
Inciti leis adoraires de Mistral a contunhar d’amar de Mistral. Mai devon legir (o redescobrir) la critica de Lafont. Es indispensable per sortir de la letargia.
 
 
Un defensor de l’unitat de l’occitan
 
Mistral defendiá sens la mendre ambigüitat l’unitat de la lenga occitana, “deis Aups ai Pirenèus” coma disiá, e lei pròvas ne son multiplas: faguèt un diccionari per tot l’occitan, cofondèt lo movement dau Felibritge qu’es implantat dins tota Occitània, acceptèt l’usatge dau mot occitan coma sinonim de lenga d’òc o de provençau au sens larg (leis estatuts dau Felibritge de 1911 o pròvan).
 
Leis analfabets que pretendon que lo provençau seriá pas d’occitan, e que se revendican “mistralencs”, son en realitat de pseudomistralencs (o de pseudoprovençalistas).
 
Se Mistral defendiá un occitan unitari, pasmens ne coneissiá pas ben lei limits dins l’espaci. Aquò s’apren pas a eu. S’apren a la manca de coneissenças precisas en lingüistica de terren de son temps. Ansin Mistral pensava a tòrt que Grenòble parlava occitan (mentre que parla arpitan). E dins son diccionari, Lo Tresaur dau Felibritge, dona pas d’indicas sus lo Creissent, ni sus la Vau d’Aran e ben pauc sus lei Valadas. Mistral, probable, cercava pas d’exclure aquelei territòris mai mancava d’informacions.
 
 
Un usatge pas pron sistematic de l’occitan
 
De maniera ambigua, Mistral defendiá sincèrament l’occitan mai l’utilizava pas sempre quand podiá. Una granda partida de sei letras son en francés, e mai quand s’adreiçan a d’occitanistas. Pasmens, de son temps, la quasi-totalitat de la populacion parlava cada jorn la lenga d’òc.
 
Ansin Mistral saupèt pas installar un usatge assumit e sistematic de l’occitan. E pasmens èra ben conscient que lo francés èra a mand d’envaïr de mai en mai lei comunicacions quotidianas.
 
 
Un embrion d’occitan estandard
 
Aquò se ditz pas pron sovent: Mistral e fòrça felibres de la segonda mitat dau sègle XIX fondèron lei primierei basas de l’occitan estandard. O disán pas coma aquò, elei parlavan puslèu de provençau literari. Mai de fach, cultivavan una varietat comuna d’occitan, basada sus lo dialècte provençau, qu’a transmés puei fòrça caracteristicas au provençau literari en grafia classica (lo de Robèrt Lafont mai que mai) e a totei leis autrei dialèctes cultivats.
 
Uei, donc, retrobam fòrça trachs dau provençau mistralenc dins l’occitan estandard (pluricentric), qu’es en formacion (tròp lenta) dempuei leis ans 1970.
 
Una granda mancança, de segur, foguèt la grafia. Una lenga estandard a de besonh d’una ortografia foncionala, unitària e autonòma, tant coma possible. Mistral i arribèt pas.
 
Es Josèp Romanilha qu’inventèt la grafia dicha mistralenca ont escrivon tipicament ‘la mountagno’ en luòc de la montanha. Mistral foguèt inicialament reticent a l’utilizar, mai l’acceptèt a la fondacion dau Felibritge, en 1854, per fin d’ajudar a l’unitat dau movement. Es clar qu’aquela grafia a rendut de servicis a l’expression literària, mai tanben, a de defauts tecnics:
  Es important de promòure la patz entre lei doas grafias. Mai cau pas intrar dins lo relativisme boniàs e pretendre que lei doas grafias se valon necessàriament. Una discussion serena sus leis avantatges d’una grafia rèsta necessària.
 
 
Utilitat e limits de son meravilhós diccionari
 
Lo Tresaur dau Felibritge (en grafia d’origina ‘Lou Tresor dóu Felibrige’) rèsta lo diccionari pus ric de la lenga occitana e direm jamai pron nòstrei grandmercés a Mistral de l’aver confeccionat. Per l’epòca de sa concepcion (1879-1886), es una òbra d’una bòna presentacion scientifica. Es verai que lo metòde scientific de fabricacion dei diccionaris —la lexicografia— a avançat dempuei. Pron d’aspèctes dau Tresaur se poirián pus presentar de la meteissa faiçon uei.
 
Una causa terribla, es de veire que la granda majoritat dei pretenduts “diccionaris” que se son editats, dempuei Mistral, an regressat en qualitat. Ai agut denonciat lei pretenduts “lexicografs” que son pas lexicografs (Jornalet, 2.9.2013).
 
Donc, que òc, seriá una bòna idèa de far una edicion numerica dau Tresaur, amb la possibilitat de cercar lei mots gràcias a un cercador automatic.
 
E mai nos caudriá rendre aqueu Tresaur disponible en grafia classica. Mai mancam terriblament de personas competentas per convertir la grafia mistralenca a la classica: es una operacion pus complèxa que çò que se pòt creire.
 
E la sola conversion grafica  sufís pas (‘mountagno’ > montanha). I a tanben de divergéncias dins lei formas oralizablas entre nòrma mistralenca e nòrma classica. Per exemple:
   
Pauc de lingüistas son competents per gerir tota aquesta complexitat. Es necessari d’o saber far corrèctament, se pretendèm adaptar Lo Tresaur dau Felibritge a un grand public d’usatgiers que son pas d’especialistas.
 
Un aspècte encara pus important, es la granda quantitat de mots valables dins lo Tresaur. Sovent son compatibles amb la nòrma classica (de Loís Alibèrt e dau CLO). I a pas de rason de leis exclure. En nom de la continuitat e de l’estabilitat, l’occitan estandard lei deuriá retenir e enregistrar dins lei diccionaris futurs. Per exemple:
   
 
Una mission politica mancada
 
Es causa saupuda que Mistral manquèt sa mission politica. Aviá una consciéncia nacionala occitana e aviá pas paur de parlar de nacion (de nacion provençala au sens larg, çò es, de nacionoccitana). Mai vesiá la nòstra nacion d’òc coma un pantais romantic, sens gaire d’aplicacion concreta.
 
Auriá degut dirigir un movement de liberacion nacionala d’Occitània, aumens coma figura tutelara, eventualament en laissant lei prètzfachs pus materiaus a de politicians de terren. Manquèt doas ocasions d’o faire:
   
La clau per comprene aqueleis esitacions, benlèu, es que Mistral voliá far avançar la causa occitana en cercant de sostens dins totei lei mitans politics influents... e francistas. E ansin passèt de la senèstra francesa republicana a la drecha francesa reaccionària. De badas...
 
Saique Mistral cercava tròp lo pragmatisme e assumissiá pas pron la confrontacion que pasmens, de còps, es inevitabla dins la vida. Podiá pas conéisser, a son epòca, lo concèpte de conflicte de lengas, desvolopat ben pus tard amb la sociolingüistica deis ans 1960.
 
Es probable que s’aguèsse assumit lo conflicte de lengas, e, a l’encòp, s’aguèsse acceptat d’èsser un lidèr politic occitan, Mistral auriá facilitat una presa de consciéncia e frenat la reculada de la lenga. E auriam ganhat d’annadas preciosas.
 
Aquesta leiçon la deurián meditar, uei, certaneis occitanistas minimalistas que repetisson leis errors politicas de Mistral.
 
 
Mistral: un eròi nacionau
 
Coma tot uman, Mistral èra pas perfiech. Faguèt d’errors. E de gròssas. E pasmens, compliguèt d’òbras extraordinàrias e inesperadas per son temps. Enaucèt la nòstra lenga en lexicografia e en literatura. Tot lingüista occitanista benesís cada jorn lo fach de poder consultar lo diccionari de Mistral.
 
Per toteis aquestei servicis sens prètz, es incontestable que Frederic Mistral es un grand eròi d’Occitània. Son nom deu sortir dei placas de carrieras menoras ont sovent es estremat; deuriá ornar d’avengudas immensas, de plaças centralas e d’estatuas monumentalas dins tot lo país d’Occitània.