Coma ac sabètz, los jornalistas an un mòt especiau ende parlar d’un tèma que torna regularament, qu’es aisit de tractar e suu quau cada reportatge pòt estar remplaçat per aqueste qu’estó hèit l’annada d’abans. Aquò que s’apèra un “marronièr”. Seré totun interessant de conéisher l’origina d’aquesta expression.
 
Après l’ahortida deus mejans deus policièrs au moment de l’aviada en vacanças de julhet, la fabricacion deu chocolat per Pascas o lo mercat de Nadau d’Estrasborg, vaquí lo gran retorn deu genocidi armenian. Solide, lo ton plasent qu’utilizi es drin desconvenient, en tot saber que s’agís d’un chaple de populacion civila hèra condemnable, mès lo subjècte es mensh l’acte eth medish que non pas lo long capborrudèr de daubuns, màgerment gavidaires de minoritats armenianas exiliadas, d’i véser pegat a tota fòrça lo mòt de “genocidi”.
 
 
Obstinacion armeniana
 
Lo chaple deu quau las populacions armenianas que demoravan dens l’Empèri Turc per l’annada 1915 e reconeishut de totis. Pas degun peu monde, dambe las quitas autoritats turcas, denèga pas aqueste eveniment tragic, mentre lo quau centenats de milierats de civius estón executats per l’armada e la gendarmeria turcas. Las chifras, solide, son desparièras segon las honts, tanvau end’una manifestacion per carrèras: entre 300 000 e 500 000 segon la polícia (turca), 1 500 000 segon los organizaires (armenians).
 
Lavetz, se pas degun denèga los chaples, perqué un debat? Shens d’oblidar que, lo 23 d’abriu passat, lo purmèr ministre turc, lo Recep Tayyip Erdoğan, mandè un comunicat que podèm qualificar de portaire d’apatzament: “Es un dever uman de comprénguer e de partejar la volontat deus armenians de commemorar lors patidas en aquesta epòca. Desiram que los armenians qu’an perdut la vida dens las circonstàncias de la debuta deu sègle XX demòren en patz e exprimissem nòstas condolenças a lors arrèrhilhs.” Aquò me sembla meslèu respectable.
 
La reaccion deus armenians (siam justes, deus qu’an accès aus mèdias), au contrari, demòra decebenta: lo Conselh de Coordinacion de las Organizacions Armenianas de França qualifiquè aqueste messatge d’”operacion de comunicacion” mentre que lo Charles Aznavour, figura simbolica deus armenians de l’endehòra, se digó “suspieitar lo purmèr ministre turc d’autas consideracions que non pas lo dialògue volgut per la vertat istorica.”
 
Sèm aquí clarament dens un refùs d’escantir lo huec e un procès d’intencion vededer. Çò que sabèm pas nosautes, que vivèm dens l’aròu d’influéncia armeniana, es que lo govèrn turc a ja perpausat d’organizar un encontre entre istorians (turcs, armenians, occidentaus, russes) shens de politicians ende debàter deu subjècte, mès que lo govèrn armenian dè un quenon categoric.
 
Lavetz de qué volen? Es clar, volen que Turquia reconeisha los chaples de l’annada 1915 coma estant un genocidi e qu’empleguen lo mòt GENOCIDI e pas un aute. Sèm pas aquí dens la configuracion d’un pòble que patís d’una manca de reconeishença istorica sus un subjècte sensible, coma ac poderén patir los occitans que vesen que la Crotzada es pas ensenhada dens las escòlas de la Republica o los Vendeians deus ajòus espotits, non, lo desastre vertadièr que truquè los armenians es plan coneishut e reconeishut sus l’empont internacionau.
 
La diferéncia (a mon torn de hèr un procès d’intencion), es que l’utilizacion deu mot sacrat de genocidi poderé daubrir lo dret de demandar damns e prejudicis que, ac sabèm, poden aténguer un nivèu hèra haut, a la faiçon de çò que cruba l’Estat d’Israèl d’Alemanha (mès de 65 miliards de dòlars). Es pro amusant de notar qu’Israèl, après un debat au parlament, refusè de reconéisher lo genocidi armenian. Avóssem l’esperit tòrt, i veserém la volontat de’s guardar l’exclusivitat deu genocidi, benlèu d’evitar de’u banalizar.
 
 
Pausicion turca
 
Adara b’ac sabèm, l’istòria es pas una sciéncia exacta. Cada eveniment passat pòt aver mès d’una legida. Aquí am pas que la version armeniana de çò que’s debanè en 1915. De qué sabèm, justament? Pas gran causa. O meslèu aquò: un bèth jorn, los turcs, que son maishants, decidiscón d’exterminar los armenians que demoravan en çò lor. Es tot? Ben òc, es tot çò que sabèm.
 
Se Turquia reconeish que son armada e sa gendarmeria desportèn e tuèn civius armenians, a una version, solide, drin diferenta, que cau conéisher ende’s hèr una idèa mès justa.
 
Istoricament, los armenians, vivent dens l’Empèri turc, èran crestians dempèi la debuta de la religion, qu’Armenia estó lo purmèr país crestian deu monde. I avèva doncas un cèrt antagonisme, exacerbat per la volontat (legitima) deus armenians d’obténguer la creacion d’un Estat independent de Turquia. Per la fin deu sègle XIX, partits nacionalistas de l’endehòra (Armenekan, Hunchak, Dashnak) acaminavan armas ende la luta armada. Russia, la vesina, presentava lavetz un aliat de pes, mercés a la solidaritat crestiana contra l’Estat musulman.
 
Quan comença la Purmèra Guèrra Mondiala, Turquia e Russia d’acaran dens un combat deus sagnoses. De còr, los armenians son dambe los Aliats, çò que lo quite Clemenceau escrivó en 1918: “L’esperit de sacrifici deus armenians, lor leiautat de cap aus Aliats, … an ahortit los ligams que’us estacan a França.” Soldats armenians desèrtan l’armada turca. Dens la vila de Van, au moment quan l’armada russa avança, en abriu de 1915, la populacion armeniana de la vila se susmauta ende daubrir lo camin aus soldats deu tzar. La batèsta es violenta e los musulmans de la vila deven huéger. Hèra son tuats. Sèm dens una version orientala deu “còp de costèth dens l’esquina”. Dens los parçans pres peus Russes, los musulmans son hòrabandits. Enver Pacha, lo vicecomandant de l’armada turca escriu au ministre de l’endehens, Talat Bey lo 2 de mai: cau expulsar las populacions susmautairas ende’us remplaçar peus refugiats musulmans qu’arriban de las regions on estón caçats per l’avança deus enemics.
 
Tostemps segon la version turca, estó au moment d’aquesta hòrabandida de las populacions que los chaples se debanèn, causats peus soldats deus dus camps mentre la traversada deus camps de batèste, mès tanben per l’encontre dambe los refugiats acaçats peus russes. Aquesta version reconeish tanben l’implicacion de militars turcs dens una accion de venjança contra elements que botavan la patria en dangèr davant l’enemic.
 
Cau ajustar tanben çò qu’escriu l’istorian Bernard Lewis, professor a Princetown, es a díser que l’aunestetat intellectuala demanda de ténguer compte de las victimas musulmanas turcas de las brigadas de volontaris armenians, fòrças armadas engatjadas au costat deus russes e copablas, eras tamben, deu chaple d’un bon nombre de civius.
 
Darrèr argument: las comunautats armenianas d’Izmir o de d’Istambol, per exemple, n’estón pas brica deportadas.
 
Com de costuma, nos cau considerar las duas versions, en tot saber que la veritat e tròba en quauque lòc entre las duas…
 
 
Ipocrisia francesa
 
Aus Estats Units, país gran especialista deus chaples, lo 4 de març de 2010, la comission deus ahars estrangèrs deu congrès american votè una resolucion que qualificava de genocidi lo massacre deu armenians en 1915. Shens de nat sarcasme ni vergonha, lo senator Howard Berman ça declarè: “ A un moment donat, cau que cada nacion tire lutz sus son istòria pròpia.” Cresi que los Indians d’America an fòrça gostat l’esperit plasent deus ancians invasors.
 
Totjorn avantguardista, França avèva tre 2001 votat una lei atau, de la quau lo títol èra mei long que non pas lo tèxte: Loi n° 2001-70 du 29 janvier 2001 relative à la reconnaissance du génocide arménien de 1915. Èra redigida atau: “La France reconnaît publiquement le génocide arménien de 1915.”
 
França hè doncas part deu grop deus país qu’acusan lo regime turc de l’epòca d’aver “genocidat”. Lhevat que lo partit nacionalista de fòrma maçonica au poder a l’epòca s’aperava los “Joens Turcs” (Jöntürkler), nascut lo 14 de julhet de 1889, peu centenari de la presa de la Bastilha, per grans admiraires de… la Revolucion Francesa e deu Robespierre. Podèm díser qu’aquò marca mau.
 
Lo 22  dedeceme de 2011, lo parlament francés votè una lei dita “memoriala” de mès que castiga la contestacion de l’existéncia deu genocidi armenian. Dus meses mès tard, lo Conselh Constitucionau jutgè aquesta lusenta lei en contra de la constitucion francesa.
 
Pensar un moment que las votacions de talas leis es l’arribada en cap d’un procediment de grops de premudas seré solide una error de las grèvas. Cadun sap plan que la reconeishança d’un genocidi que n’a pas cap rapòrt dambe França peu parlament francés es un subjècte que preocupa pregondament los francés, abans lo caumatge, la pauretat e las delocalizacions. Los deputats hèn enfin lo trabalh peu quau son pagats. Punt.
 
Asenadas a despart, França ne manca pas jamès lo parat de muishar son ipocrisia. Es purmèra de’s mostrar campiona de la proteccion deus pòbles oprimits, … lhevat quan èran oprimits per era medisha. Aquò s’apèra l’amnesia deus poderoses.
 
Lo medish Recep Tayyip Erdoğan, quan s’assabentè de la votacion parisenca, triguè pas de brembar la responsabilitat de la “patria deus drets de l’òmi” dens la fin tragica de milierats d’argerians (camps de concentracion, gazatges) e son implicacion (apujada recentament peu president Paul Kagame) dens lo genocidi (vertadièr, aqueste) rwandés.
 
Quan los francés arribèn dens las Antilhas, en 1635, las isclas son pobladas d’indians caribes. Lo 21 de deceme de 1657 estó aviada “l’operacion” que s’acabè per la desapareishuda totala deus Indians Caribes. Totis estón massacrats dins au darrèr, òmis, hemnas, dròlles. Lèu estón remplaçats per esclaus negues utilizats per trabalhar dens las plantacions deus Blancs.
 
Cresi qu’aus descendents deus caribes lor agradaré d’ausir mòts de reconeishença taus que los d’Erdoğan, lhevat que descendents de caribes, mon praube, n’i a pas nat.
 
Un genocidi, es l’assassinat d’un pòble sancèr.