Opinion
Translatio studiorum — I. Viatges de la pensada
Lo Destin
L’idèa d’aqueste mes me venguèt aprèp aver visionat, per almens lo tresen còp, Al Maṣīr (المصير) o Lo Destin, lo filmàs del director egipcian Yusuf Shahin sortit en 1997, qu’es una adaptacion liura, dins lo contèxt de l’Andalosia almoada (al sègle XII), de las problematicas contemporanèas de l’intolerància religiosa e de las dificultats de la convivéncia. Tèma, se n’es un, mai que mai d’actualitat. Shahin se serviguèt de la figura del grand filosòf de l’epòca almoada, Ibn Rushd (ابن رشد), mai conegut en Occident jos lo nom latinizat d’Averròes[1], per metre en scèna los perilhs del fanatisme religiós e de sa condemnacion de l’activitat filosofica e critica, representada per Averròes el meteis.
Lo filme comença en Lengadòc, amb un plan mostrant la ciutat medievala de Carcassona: un òme i es condemnat a èsser cremat viu amb sos libres per aver revirat “las òbras de l’erètge Averròes”, çò ditz l’inquisitor. Son filh, Joseph (Faris Rahuma), amb sa paura maire aplorida, assistisson a la terribla scèna e fugisson sus òrdre de l’òme, de paur d’èsser perseguits per la Santa Inquisicion eles tanben. La maire de Joseph non subreviurà, de tristesa e de fatiga, a la fuga. Alavetz, sol al Mond, lo pauret Joseph (que comprenèm qu’es lo doble ficcional de Yusuf Shahin) decidís de se refugiar mai al sud, en Andalosia, per venir escolan del grand pensaire cordoan Ibn Rushd àlias Averròes (encarnat per Nur Al Sharif) que son paire aviá traduit al prètz de sa vida.
Se me soi permés de vos presentar un pauc l’inici d’aquel filme es per mantas rasons, mas entretant, perque lo filme me pausèt una question a la quala, al fil de divèrsas lecturas que seguiguèron, ai pas trapat de responsa certana: en defòra del latin eclesiastic, en quina lenga lo paire de Joseph auriá pogut traduire los libres d’Ibn Rushd?
Lo pòble de Carcassés, dins lo filme del director egipcian, parla francés. Sabèm qu’al sègle XII, ont se passa l’istòria del paure Joseph, es tot simplament impossible. Reveréncia gardada al gèni de Shahin e conscient qu’Al Maṣīr non pretendiá pas èsser una adaptacion istorica fidèla, l’interès es alara de se pausar la question de la lenga de passatge que permetèt a l’Occident latin de descobrir Aristòtel e los tresaurs de la pensada grèga, tre çò que los istorians occidentals an apelat lo “transferiment dels estudis” o translatio studiorum.
Quina plaça aguèt l’occitan (o lo provençal coma disiam a l’epòca) dins aqueste procès fondamental, que va condicionar çò que lo grand medievista francés Jacques Le Goff va apelar la “Renaissença del sègle XII”[2] e que fin finala foguèt la condicion sine qua non sens la quala l’Occident (filosofic mas pas sonque) tal coma lo coneissèm uèi non existiriá pas?
529
La tradicion istorica latina apèla translatio studiorum (lo transferiment dels estudis) l’eveniment intellectual màger consequent a la barradura de l’Escòla d’Atenas per l’emperaire Justinian al sègle VI de la nòstra èra. La tancadura de l’Escòla, en la trista annada de 529, forcèt la còla de filosòfs d’alara a trapar d’autres cèls mai clements per contunhar lors activitats filosoficas de recèrca e d’ensenhament.
Aqueles exiliats de la pensada son pauc coneguts per la tradicion occidentala que lèu-lèu oblidèt aquel trist episòdi de son istòria. Lo filosòf francés Alain de Libera nos en balha la lista dins son òbra La filosofia medievala: Eulami, Ermiàs, Priscian de Lidia, Isidòr de Gaza, Diogènes de Fenicia, amb d’autres mai importants per lors comentaris de Platon e d’Aristòtel coma Damasci o Simplici; totes eles faguèron un long viatge, d’en primièr cap a la cort del rei Cosròes Ir lo Just, dins l’Empèri Sassanida, puèi cap a la ciutat d’Harran, al nòrd de Mesopotamia, en 532[3].
Sens entrar dins totes los apassionants detalhs istorics, podèm dire qu’aquel eveniment privèt per de nombroses sègles l’Occident latin d’un accès dirècte a la màger part de las òbras de l’Antiquitat classica. Platon e Aristòtel venguèron d’estrangièrs pauc coneguts e benlèu pauc recomandats dins lo mond intellectual latin. Amb l’expansion de l’islam en Orient a partir del sègle VII e la traduccion en arabi, a partir de la lenga siriaca, d’un grand nombre de tèxtes de l’Antiquitat grèga, lo mond intellectual islamic prenguèt çò que Libera apèla lo “quasi-monopòli” de la pensada filosofica, e aquò fins a la dita “Renaissença del sègle XII”, es a dire per mai o mens cinc sègles de temps.
Per mai de cinc sègles de temps, doncas, la pensada, e sustot la pensada dels grècs, viatgèt d’Harran cap a Damasc, en passant per Alexàndria, centre intellectual del mond ellenistic, presa pels arabis en l’an 641 de la n.è., puèi de Damasc (dels ans 660 a 750 de la n.è.) cap a Bagdad (de l’an 762 de la n.è. al mièg del sègle XI) e fin finala de Bagdad a Còrdoa o mai exatament Qurṭuba (قرطبة), capitala intellectuala del nòu Al Andalós (Al Andalus, الأندلس), promesa a una glòria universala dins la memòria collectiva dels dos costats de la Mediterranèa.
Es, doncas, a partir d’aquel darrièr viatge, cap a Magrèb (Al Maghrib), es-a-dire “lo Ponent”, qu’una autra estapa de la translatio va aver luòc e que nos concernís mai dirèctament, a prepaus de la question istorica que nos a guidat fins ara: se sabèm amb certitud que d’intellectuals[4] “occitans” (o benlèu cal dire “occitanoromanics” o “catalanooccitans” en pensant al grand Arnaud de Vilanòva?), que sián de confession crestiana coma lo jove Joseph del filme de Shahin o ben de confession josieva (coma Moïses de Narbona o Yedayah de Besièrs per citar los mai famoses), coneguèron de tèxtes filosofics de l’Antiquitat grèga tre lors comentaris o lors traduccions en arabi, temptarai alara de respondre a aicestas questions per çò que concernís la “Renaissença del sègle XII”:
1. Quals foguèron los intellectuals occitans que participèron a la translatio studiorum?
2. Quals libres coneguèron e traduguèron?
3. En quina lenga los traduguèron?
4. Quina foguèt la lor importància dins aquel procès fondador de la pensada occidentala?
_____
[1] Sus la grafia del nom d’Ibn Rushd, aicí vai la petita nòta explicativa de Dominique Urvoy dins son bèl libre Averroès, ambitions d’un intellectuel musulman (París: Seuil, 1998, p.17-18): “La o es sovent prononciada ò dins l’ensemble del Mond Arabi, e ibn es de còps dit aben en Al Andalós. I a enfin una atraccion naturala de la nasala n per la vibranta r que marca lo desdoblament rr, tanben cal tenir compte de la pronóncia espanhòla que tend a identificar la b amb la v e la s amb la sh e a mai dins las lengas latinas, la consonanta finala es sovent diminuida quitament per refortir la que precedís, aital auriam una sèria tala coma aicesta: Ibn Roshd - Aben Roshd - Aberrosh* - Averrois*.”
[2] Cf. Jacques Le Goff, Les intellectuels au Moyen Âge, París: Le Seuil, 1957 (coll. “Points Histoire”, 1985, 2000); Jacques Verger, La Renaissance du xiie siècle, París: Le Cerf, “Initiations au Moyen Âge”, 1999.
[3] Alain de Libera, La philosophie médiévale, París: PUF, 2004, 16.
[4] Lo tèrme “intellectual” pòt paréisser un anacronisme, mas es pres aicí dins lo sens que li balha Le Goff dins son libre Les intellectuels au Moyen Âge, op. cit.
L’idèa d’aqueste mes me venguèt aprèp aver visionat, per almens lo tresen còp, Al Maṣīr (المصير) o Lo Destin, lo filmàs del director egipcian Yusuf Shahin sortit en 1997, qu’es una adaptacion liura, dins lo contèxt de l’Andalosia almoada (al sègle XII), de las problematicas contemporanèas de l’intolerància religiosa e de las dificultats de la convivéncia. Tèma, se n’es un, mai que mai d’actualitat. Shahin se serviguèt de la figura del grand filosòf de l’epòca almoada, Ibn Rushd (ابن رشد), mai conegut en Occident jos lo nom latinizat d’Averròes[1], per metre en scèna los perilhs del fanatisme religiós e de sa condemnacion de l’activitat filosofica e critica, representada per Averròes el meteis.
Lo filme comença en Lengadòc, amb un plan mostrant la ciutat medievala de Carcassona: un òme i es condemnat a èsser cremat viu amb sos libres per aver revirat “las òbras de l’erètge Averròes”, çò ditz l’inquisitor. Son filh, Joseph (Faris Rahuma), amb sa paura maire aplorida, assistisson a la terribla scèna e fugisson sus òrdre de l’òme, de paur d’èsser perseguits per la Santa Inquisicion eles tanben. La maire de Joseph non subreviurà, de tristesa e de fatiga, a la fuga. Alavetz, sol al Mond, lo pauret Joseph (que comprenèm qu’es lo doble ficcional de Yusuf Shahin) decidís de se refugiar mai al sud, en Andalosia, per venir escolan del grand pensaire cordoan Ibn Rushd àlias Averròes (encarnat per Nur Al Sharif) que son paire aviá traduit al prètz de sa vida.
Se me soi permés de vos presentar un pauc l’inici d’aquel filme es per mantas rasons, mas entretant, perque lo filme me pausèt una question a la quala, al fil de divèrsas lecturas que seguiguèron, ai pas trapat de responsa certana: en defòra del latin eclesiastic, en quina lenga lo paire de Joseph auriá pogut traduire los libres d’Ibn Rushd?
Lo pòble de Carcassés, dins lo filme del director egipcian, parla francés. Sabèm qu’al sègle XII, ont se passa l’istòria del paure Joseph, es tot simplament impossible. Reveréncia gardada al gèni de Shahin e conscient qu’Al Maṣīr non pretendiá pas èsser una adaptacion istorica fidèla, l’interès es alara de se pausar la question de la lenga de passatge que permetèt a l’Occident latin de descobrir Aristòtel e los tresaurs de la pensada grèga, tre çò que los istorians occidentals an apelat lo “transferiment dels estudis” o translatio studiorum.
Quina plaça aguèt l’occitan (o lo provençal coma disiam a l’epòca) dins aqueste procès fondamental, que va condicionar çò que lo grand medievista francés Jacques Le Goff va apelar la “Renaissença del sègle XII”[2] e que fin finala foguèt la condicion sine qua non sens la quala l’Occident (filosofic mas pas sonque) tal coma lo coneissèm uèi non existiriá pas?
529
La tradicion istorica latina apèla translatio studiorum (lo transferiment dels estudis) l’eveniment intellectual màger consequent a la barradura de l’Escòla d’Atenas per l’emperaire Justinian al sègle VI de la nòstra èra. La tancadura de l’Escòla, en la trista annada de 529, forcèt la còla de filosòfs d’alara a trapar d’autres cèls mai clements per contunhar lors activitats filosoficas de recèrca e d’ensenhament.
Aqueles exiliats de la pensada son pauc coneguts per la tradicion occidentala que lèu-lèu oblidèt aquel trist episòdi de son istòria. Lo filosòf francés Alain de Libera nos en balha la lista dins son òbra La filosofia medievala: Eulami, Ermiàs, Priscian de Lidia, Isidòr de Gaza, Diogènes de Fenicia, amb d’autres mai importants per lors comentaris de Platon e d’Aristòtel coma Damasci o Simplici; totes eles faguèron un long viatge, d’en primièr cap a la cort del rei Cosròes Ir lo Just, dins l’Empèri Sassanida, puèi cap a la ciutat d’Harran, al nòrd de Mesopotamia, en 532[3].
Sens entrar dins totes los apassionants detalhs istorics, podèm dire qu’aquel eveniment privèt per de nombroses sègles l’Occident latin d’un accès dirècte a la màger part de las òbras de l’Antiquitat classica. Platon e Aristòtel venguèron d’estrangièrs pauc coneguts e benlèu pauc recomandats dins lo mond intellectual latin. Amb l’expansion de l’islam en Orient a partir del sègle VII e la traduccion en arabi, a partir de la lenga siriaca, d’un grand nombre de tèxtes de l’Antiquitat grèga, lo mond intellectual islamic prenguèt çò que Libera apèla lo “quasi-monopòli” de la pensada filosofica, e aquò fins a la dita “Renaissença del sègle XII”, es a dire per mai o mens cinc sègles de temps.
Per mai de cinc sègles de temps, doncas, la pensada, e sustot la pensada dels grècs, viatgèt d’Harran cap a Damasc, en passant per Alexàndria, centre intellectual del mond ellenistic, presa pels arabis en l’an 641 de la n.è., puèi de Damasc (dels ans 660 a 750 de la n.è.) cap a Bagdad (de l’an 762 de la n.è. al mièg del sègle XI) e fin finala de Bagdad a Còrdoa o mai exatament Qurṭuba (قرطبة), capitala intellectuala del nòu Al Andalós (Al Andalus, الأندلس), promesa a una glòria universala dins la memòria collectiva dels dos costats de la Mediterranèa.
Es, doncas, a partir d’aquel darrièr viatge, cap a Magrèb (Al Maghrib), es-a-dire “lo Ponent”, qu’una autra estapa de la translatio va aver luòc e que nos concernís mai dirèctament, a prepaus de la question istorica que nos a guidat fins ara: se sabèm amb certitud que d’intellectuals[4] “occitans” (o benlèu cal dire “occitanoromanics” o “catalanooccitans” en pensant al grand Arnaud de Vilanòva?), que sián de confession crestiana coma lo jove Joseph del filme de Shahin o ben de confession josieva (coma Moïses de Narbona o Yedayah de Besièrs per citar los mai famoses), coneguèron de tèxtes filosofics de l’Antiquitat grèga tre lors comentaris o lors traduccions en arabi, temptarai alara de respondre a aicestas questions per çò que concernís la “Renaissença del sègle XII”:
1. Quals foguèron los intellectuals occitans que participèron a la translatio studiorum?
2. Quals libres coneguèron e traduguèron?
3. En quina lenga los traduguèron?
4. Quina foguèt la lor importància dins aquel procès fondador de la pensada occidentala?
_____
[1] Sus la grafia del nom d’Ibn Rushd, aicí vai la petita nòta explicativa de Dominique Urvoy dins son bèl libre Averroès, ambitions d’un intellectuel musulman (París: Seuil, 1998, p.17-18): “La o es sovent prononciada ò dins l’ensemble del Mond Arabi, e ibn es de còps dit aben en Al Andalós. I a enfin una atraccion naturala de la nasala n per la vibranta r que marca lo desdoblament rr, tanben cal tenir compte de la pronóncia espanhòla que tend a identificar la b amb la v e la s amb la sh e a mai dins las lengas latinas, la consonanta finala es sovent diminuida quitament per refortir la que precedís, aital auriam una sèria tala coma aicesta: Ibn Roshd - Aben Roshd - Aberrosh* - Averrois*.”
[2] Cf. Jacques Le Goff, Les intellectuels au Moyen Âge, París: Le Seuil, 1957 (coll. “Points Histoire”, 1985, 2000); Jacques Verger, La Renaissance du xiie siècle, París: Le Cerf, “Initiations au Moyen Âge”, 1999.
[3] Alain de Libera, La philosophie médiévale, París: PUF, 2004, 16.
[4] Lo tèrme “intellectual” pòt paréisser un anacronisme, mas es pres aicí dins lo sens que li balha Le Goff dins son libre Les intellectuels au Moyen Âge, op. cit.
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
#4 I a una literatura scientifica sus la question, ja publicada. Supausi que la coneissètz pas completament. Desiri pas d'entretenir una polemica esterila e fratricida aicí. Vos desiri una bona jornada, plena de solelh e de gaug.
#3 A òc, m'engani ? Alavètz, cossí prononciatz filosòfs* en lengadocian, vos ? Una nòrma, aquò deu foncinonar, o evoluïr.
#2 Ali Verd a escrich: "Es per aiçò que cal escriure e dire, al singular "filosòfe" e al plural "filosòfes", amb un "e" de sosten plan vengut"
E ben non, vos enganatz. E violatz la nòrma d'Alibèrt.
1) Nos daissan sovent imaginar que lo darrièr transferiment de saber de sa faguèt a l'apoderament de Toledo pels reis catolics de Castilha. Mas los Josieus que circulavan liurament entre Al Andalós, Reialme d'Aragon Catalonha e Occitania, passavan correntament las termièras amb l'usatge de l'occitan e de l'arabi classic. Coneissèm d'exmples de transferiment de tèxtes dins lo domani de las sciéncias (medecina e matematicas). De traduccions d'Artistòtel e de Platon, en occitan, n'ausiguèri pas jamai parlar, ni mai en occitan modèrna !!!
2) Lo terme filosòfs* al plural es clarament inpronociable. Es per aiçò que cal escriure e dire, al singular "filosòfe" e al plural "filosòfes", amb un "e" de sosten plan vengut, coma o ensenha lo Jacme TAUPIAC (de l'Acadèmia occitana e del Congrès mai o mens permanent).
Es una question de las bonas. Los occitans sèm "transparents" dins l'istòria de l'occident escricha pels "mèstres"...
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari