Un chic de literatura scientifica
 
Entre los diferents argumentaris sus l’‑e de sosten, presenti çai jos los tèxtes mai scientifics e mai argumentats que permeton de resseguir lo debat.
 
(1) Los tèxtes de la tradicion normativa e alibertina, favorables a las formas sens ‑e (e acceptant un usatge moderat de l’‑e de sosten), son los seguents.
   
(2) Las reflexions mai importantas en favor d’una extension massissa de l’‑e de sosten son las seguentas:
   
Exclusi d’aquesta lista de tèxtes segondaris, anecdotics o non scientifics que porgisson pas d’arguments decisius.
 
 
Las formas normativas sens ‑e se pòdon prononciar
 
Las formas sens ‑e se pòdon prononciar car son confòrmas a las possibilitats de disposicion tradicionala dels sons (e dels fonèmas).
 
Quand los mots de formacion populara an de consonantas finalas dispausadas d’una certana manièra, los mots sabents e los manlèus, eles tanben, pòdon acceptar las meteissas consonantas finalas, dispausadas de manièra identica.
 
S’atròba que las formas normativas sens ‑e finala respèctan aquestas leis. Donc es impossible de pretendre que serián “imprononciablas”. Vejam qualques exemples.


 

Terminason	Mot de formacion populara	Cultisme o manlèu
‑b (se pronóncia coma ‑p o regionalament s’amudís)	adòb (adob), òrb (que vei pas), Òrb (riu), gòrb, còrb	baobab, nabab, efèb, monosillab
‑c	ròc, arc, caluc, tolonenc, un chic	magic, politic, siriac, barròc
‑ç	brèç, doç, Laurenç	precòç, voraç, loquaç
‑ch	fach (fait/hèit), ponch (punt)	romanch, campech, punch
‑d (se pronóncia coma ‑t o regionalament s’amudís)	sened, nud (nus)	Ingrid, Belgrad, Leopòld, rapid (rapide), solid (solide), retrograd, abitud, longitud
‑f	buf, estof, ganif, golf (prononciat “gof”, baia maritima), pof, patapof, lo bif e lo baf	gòlf (espòrt), sherif, filosòf, fotograf, polimòrf, ieroglif, trionf
‑g (se pronóncia coma ‑c o regionalament s’amudís)	sang, larg, castig	èrg, dialòg, catalòg, astrològ, pedagòg, demiurg
‑l	sol, comol, Arnal	alcòl, util, parallèl, petal
‑lm (tend a se prononciar coma ‑m o ‑l)	Ansèlm, palm	napalm
‑m	prim, Condom, Riam, Niom	islam, Jerusalèm, modèm, extrèm, maritim, regim, astronòm, ipodròm, volum
‑mp	camp (champ), romp	vamp, Olimp
‑n	un, drin, an, parlan, dison (disen), bon (bòn)	rododendron, telefòn, poligòn, fenomèn, diafan
‑nd	mond, rend	vagabond, reverend, dividend
‑ng	sang, long (lòng)	camping, gang, diftong
‑nt	pont (pònt), gant	instint, distint, mastodont
‑p	tròp, lop, Felip (Falip, Halip), Alps (Aups)	rap, clip, ciclòp, polip
‑r	dur, car (char), per, mur	rar, elicoptèr, carnivòr
‑s	blos, près, pastís, fons (hons), ors, còrs (còs, anatomia)	Caucàs, immens, univèrs, pervèrs, còrs (de Corsega)
‑sh	Aush	ashish, Marraquèsh, manosh
‑t	gat (cat/chat), rot, gent, fòrt (hòrt), vist	èst, oèst, bit, trist, fosfat, interprèt
‑x (se pronóncia originàriament coma ‑cs)	ròcs, secs	fax, indèx, Fèlix, Pòllux
‑xt (tend a se prononciar coma ‑st)	prèst, vist	tèxt (tèxte)

 

Cossí far dins las varietats qu’amudisson las consonantas finalas?
 
Las varietats qu’amudisson un grand nombre de consonantas finalas son lo lemosin, l’auvernhat, lo vivaroalpenc de l’oèst (mas pas lo de l’èst) e lo provençal (mas pas lo niçard).
 
Dins aquelas varietats, coma ja o fasèm amb los mots de formacion populara, tanben podèm amudir las consonantas finalas dels cultismes e dels manlèus. Çò que fonciona dins una categoria fonciona logicament dins l’autra: san(g) amb una ‑g muda implica difton(g), sa(c) implica sarcofa(g), grè(c) implica estratè(g), amista(t) implica retrogra(d), parti(t) implica grani(t).
 
Dins aquelas varietats amudissentas, las règlas de prononciacion son pas tant estrictas e rèsta possible de prononciar las consonantas finalas dins certans mots populars fòrça brèus coma arc e non pas ar(c), pof e non pas po(f), lo bif e lo baf e non pas lo bi(f) e lo ba(f). De parlars auvernhats an transformat sec~secha en sech~secha, ont lo grop -ch final se pronóncia francament [ts]. Aquestas abituds popularas nos autorizan a prononciar tanben las consonantas finalas dins los cultismes e manlèus fòrça corts coma rap, bit, vèrb, dins qualques manlèus recents coma caiac e, cresi ieu, dins totes los mots internacionals en ‑f coma fotograf, filosòf.
 
I a pas cap d’obstacle fonetic ni fonologic.
 
 
Cossí far dins las varietats que pronóncian las consonantas finalas?
 
Las varietats que pronóncian l’ensemble de las consonantas finalas son lo vivaroalpenc de l’èst (o pus simplament: l’alpenc), lo niçard, lo gascon e lo lengadocian. Aqueles parlars an pas mai de constrenchas que lo catalan, ont las formas sens ‑e son perfièchament abitualas e acceptadas.
 
D’unes que i a crenhon que lo passatge de [ks] a [ts] e de [ps] a [ts] siá un obstacle: aquò es la pronóncia populara del lengadocian e d’una partida del gascon. Mas aquò es pas brica un problèma per doas rasons:
 
 
Demostrem la meteissa causa dins lo sens invèrs. Los que pretendon que dialòg [djaˈlɔk] >dialògs [djaˈlɔts] pausariá problèma sosentendon (sens solament se n’avisar!) que los mots populars coma ròc [ˈrrɔk] >rròcs [ˈrrɔts] serián tanben problematics, insuportables e imprononciables. Pasmens de generacions de locutors primaris an costuma de los prononciar aital. Es una règla de pronóncia que fonciona e qu’empacha pas de reconéisser los mots.
 
D’unes afirman qu’un mot coma filosòf, al plural filosòfs, seriá “imprononciable”. Cal que nos expliquen alara cossí es possible que de generacions de locutors primaris pronóncien buf > bufs, ganif > ganifs sens aver lo mendre problèma... Dins los mots en ‑f, d’alhors, lo plural se pòt far eventualament segon dos tipes: buf > bufs (bufes), ganif > ganifs (ganifes), en seguissent lo modèl de peis > peisses, bòsc > bòsques.
 
I a pas cap d’obstacle fonetic ni fonologic.
 
 
Las terminasons ‑n e -m
 
Lo lengadocian, lo lemosin, l’auvernhat e mai de partidas del vivaroalpenc e del gascon amudisson l’‑n finala coma dins vi(n), picho(n). Mas pronóncian l’-n dins d’autres mots populars coma un an, drin, parlan, dison (disen). Donc la pòdon prononciar sens problèma dins los cultismes e manlèus en ‑n coma telefòn, fenomèn.
 
Sols l’alpenc, lo gascon e lo sud-lengadocian son capables de prononciar lo son [m] en fin de mot. Los autres dialèctes pronóncian l’‑m finala coma una ‑n. Pasmens, aquestes dialèctes coneisson ben lo parelh prim~prima dins la formacion populara. Donc pòdon acceptar sens problèma islam, Jerusalèm, regim, maritim~maritima, astronòm~astronòma.
  
I a pas cap d’obstacle fonetic ni fonologic.
  
 
L’acceptabilitat
 
Lo problèma invocat per los partisans de l’‑e de sosten, una pretenduda impossibilitat de prononciacion, es un problèma inexistent. Confondon aquò amb una autra question: l’acceptabilitat.
 
Se dialòg se pronóncia [djaˈlɔk], o regionalament [djaˈlɔ], l’obstacle es pas d’òrdre fonetic ni fonologic, mas ben d’òrdre simbolic e diglossic. Lo problèma residís solament dins lo conflicte entre l’occitan e lo francés. Lo francés, coma lenga iperdominanta, impausa lo modèl dialogue prononciat [djalɔg]; aquel fonèma /g/ del francés, d’unes que i a lo creson indispensable en occitan; aital difusan la forma francizada dialògue*.
 
S’avisan pas de qualques realitats.
 
Dins los parlars occitans que son pas someses al francés, degun se pausa pas aquelas questions. Lo gascon aranés ditz dialòg [djaˈlɔk] de manièra normativa o diàleg [ˈdjalek] jos l’influéncia del catalan. Lo vivaroalpenc de las Valadas ditz dialòg [djaˈlɔk] de manièra normativa o diàlog [ˈdjaluk] jos l’influéncia del piemontés. La question d’una forma coma dialògue* sembla incongrua, absurda e francizada dins aqueles parlars.
 
En Aran e dins las Valadas, d’unes invòcan l’accion perturbanta del catalan o del piemontés. Es un fals problèma car l’occitan medieval a influenciat lo catalan e lo piemontés (de formas terminadas coma diàleg, pròleg poguèron quitament existir en occitan ancian, per lo tipe actual dialòg, prològ). Donc lo catalan e lo piemontés nos pòdon pas destorbar amb l’-e de sosten. Sol lo francés crèa de problèmas.
 
Ara: los quites parlars que son someses dempuèi longtemps al francés an gardat, de còps, qualques cultismes sens ‑e eiretats de l’occitan medieval. Trobam dins certans usatges populars astrològ, que Mistral escriu ‘astroulò’ e que se pronóncia en provençal [astʀuˈlɔ].
 
Sèm dins una epòca d’escambis intenses entre los diferents estats d’Euròpa. Los occitans sèm pas pus separats per de frontièras fisicas. Sèm devenguts liures de nos desplaçar coma volèm entre l’Occitània Granda (jos dominacion francesa), las Valadas, Aran e Mónegue. Donc podèm far totes l’experiéncia de modèls de cultura de l’occitan qu’an pas de besonh de las formas en ‑e e que son perfièchament acceptats e valids, coma en Aran e dins las Valadas. Aquò deuriá refortir l’acceptabilitat de las formas sens ‑e.
 
E oblidem pas qu’abans l’antinormisme tardiu dels ans 1970, las formas sens ‑e èran ja fòrça ben acceptadas en occitan cultivat pendent lo long periòde 1935-1975. Es ora de retrobar aquela situacion normala.