Opinion
L’‑e de sosten: dire la realitat (V)
Per una bona compreneson de l’occitan medieval
Dempuèi la Gramatica occitana d’Alibèrt de 1935, es frequent d’afirmar que l’‑e de sosten es pauc frequenta en occitan medieval e qu’aquò justifica sa restriccion en occitan actual. Es sovent verai, mas i cal metre de nuanças.
L’occitan ancian, coma tota lenga cultivada de l’Edat Mejana, ocupava de foncions adaptadas a la societat medievala; èra pas configurat per respondre a las necessitats de la societat actuala. A l’Edat Mejana, èra pas necessari de dispausar d’una lenga tant estandardizada e tan precisa coma n’avèm de besonh ara dins la nòstra Èra Contemporanèa (sègles XIX, XX e XXI). Dins l’Euròpa medievala, las lengas prioritàrias per la comunicacion internacionala èran lo latin en zòna catolica (occidentala) e lo grèc en zòna ortodòxa (orientala). Los besonhs d’una reproduccion massissa dels tèxtes èran mendres que uèi. Las exigéncias de precision tecnica èran mendres. Donc, a l’Edat Mejana, una lenga de cultura podiá tendre vèrs l’unificacion e vèrs una koinè, coma èra ben lo cas de l’occitan, mas acceptava pasmens una bèla fluctuacion. Una fluctuacion de tipe medieval seriá impracticabla dins una lenga estandard actuala, en foncion dels besonhs actuals (aquò significa pas que caldriá destruire los parlars locals modèrnes, los cal valorizar; ramentem solament que l’occitan estandard pòt ocupar de foncions suplementàrias que los parlars locals actuals pòdon pas ocupar).
Aital, per l’‑e de sosten, i aviá en occitan medieval un usatge fluctuant e pauc estabilizat. Mas en general, l’‑e de sosten i èra mens frequenta qu’en francés actual.
Es aital que cal aplicar lo principi d’Alibèrt: pauc d’‑e de sosten en occitan actual significa pas que nos alinham exactament sus l’occitan medieval, tròp fluctuant per definicion. Aquò significa que fixam per l’occitan actual una proporcion moderada d’‑e de sosten que reflectís son usatge moderat en occitan medieval.
Las foncions de comunicacion de l’occitan medieval evolucionèron. L’occitan nasquèt coma lenga parlada vèrs lo sègle VIII quand lo latin èra encara la sola lenga escricha. L’occitan escrich e culte se desvolopèt pus tard, del sègle X enlà, mas sens jamai eliminar lo latin. Los usatges cultivats de l’occitan coneguèron sustot un apogèu en literatura amb los trobadors als sègles XII e XIII, puèi evolucionèron vèrs de desvolopaments de mai en mai tecnics e administratius als sègles XIV e XV.
Son ben los usatges tecnics, scientifics e administratius que desvolopan los cultismes e los manlèus e dins los quals se pausa la question de l’-e de sosten. Los usatges literaris i son mens propicis.
L’explosion dels usatges tecnics, scientifics e administratius aumentèt encara mai après l’Edat Mejana (après 1500) al profièch de certanas lengas modèrnas, e precisament quand l’occitan èra intrat dins una subordinacion al francés.
L’occitan medieval d’abans 1500, doncas, nos ofrís d’indicacions preciosas sus l’‑e de sosten en occitan non subordenat, mas son pas de solucions establas ni completas.
Ara vejam qualques exemples en occitan medieval sus l’abséncia o la preséncia de l’‑e de sosten.
Apondi qualques explicas sus aqueste tablèu:
Es donc impossible de dire que l’occitan medieval utilizava massissament l’-e de sosten. Qualques partisans de l’-e de sosten publican de citacions seleccionadas de l’Edat Mejana amb solament de formas en ‑e per pretendre, puèi, que caldriá estendre l’-e de sosten. Aquò es pas un metòde de trabalh. Car seriá tant aisit d’alinhar de citacions medievalas contenent sonque de formas sens -e. Aicí, per onestetat, vos ai donat de formas fluctuantas per reflectir la realitat.
Es impossible de pretendre que l’occitan ancian siá perfièchament regularizat per nos fornir las solucions completas. Per contra es possible d’afirmar, amb tranquillitat, que l’‑e de sosten i èra pauc abondosa. Aquò dona una brava legitimitat a la nòrma modèrna de l’occitan, amb pauc de ‑e.
_______
[1] RAINOARD Francés-Just Maria = RAYNOUARD François-Just Marie (1838-1844) Lexique roman ou dictionnaire de la langue des troubadours, París: Silvestre [reed. 1977, Genèva: Slatkine, 6 volums] (en linha)
[2] LEVY Emil (1909) Petit dictionnaire provençal-français, Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag [reed. 1980, Rafèla d’Arle: Culture provençale et méridionale-Marcel Petit] (en linha)
[3] Ramon LLULL, Deus, per far a vos honrament (en linha)
Dempuèi la Gramatica occitana d’Alibèrt de 1935, es frequent d’afirmar que l’‑e de sosten es pauc frequenta en occitan medieval e qu’aquò justifica sa restriccion en occitan actual. Es sovent verai, mas i cal metre de nuanças.
L’occitan ancian, coma tota lenga cultivada de l’Edat Mejana, ocupava de foncions adaptadas a la societat medievala; èra pas configurat per respondre a las necessitats de la societat actuala. A l’Edat Mejana, èra pas necessari de dispausar d’una lenga tant estandardizada e tan precisa coma n’avèm de besonh ara dins la nòstra Èra Contemporanèa (sègles XIX, XX e XXI). Dins l’Euròpa medievala, las lengas prioritàrias per la comunicacion internacionala èran lo latin en zòna catolica (occidentala) e lo grèc en zòna ortodòxa (orientala). Los besonhs d’una reproduccion massissa dels tèxtes èran mendres que uèi. Las exigéncias de precision tecnica èran mendres. Donc, a l’Edat Mejana, una lenga de cultura podiá tendre vèrs l’unificacion e vèrs una koinè, coma èra ben lo cas de l’occitan, mas acceptava pasmens una bèla fluctuacion. Una fluctuacion de tipe medieval seriá impracticabla dins una lenga estandard actuala, en foncion dels besonhs actuals (aquò significa pas que caldriá destruire los parlars locals modèrnes, los cal valorizar; ramentem solament que l’occitan estandard pòt ocupar de foncions suplementàrias que los parlars locals actuals pòdon pas ocupar).
Aital, per l’‑e de sosten, i aviá en occitan medieval un usatge fluctuant e pauc estabilizat. Mas en general, l’‑e de sosten i èra mens frequenta qu’en francés actual.
Es aital que cal aplicar lo principi d’Alibèrt: pauc d’‑e de sosten en occitan actual significa pas que nos alinham exactament sus l’occitan medieval, tròp fluctuant per definicion. Aquò significa que fixam per l’occitan actual una proporcion moderada d’‑e de sosten que reflectís son usatge moderat en occitan medieval.
Las foncions de comunicacion de l’occitan medieval evolucionèron. L’occitan nasquèt coma lenga parlada vèrs lo sègle VIII quand lo latin èra encara la sola lenga escricha. L’occitan escrich e culte se desvolopèt pus tard, del sègle X enlà, mas sens jamai eliminar lo latin. Los usatges cultivats de l’occitan coneguèron sustot un apogèu en literatura amb los trobadors als sègles XII e XIII, puèi evolucionèron vèrs de desvolopaments de mai en mai tecnics e administratius als sègles XIV e XV.
Son ben los usatges tecnics, scientifics e administratius que desvolopan los cultismes e los manlèus e dins los quals se pausa la question de l’-e de sosten. Los usatges literaris i son mens propicis.
L’explosion dels usatges tecnics, scientifics e administratius aumentèt encara mai après l’Edat Mejana (après 1500) al profièch de certanas lengas modèrnas, e precisament quand l’occitan èra intrat dins una subordinacion al francés.
L’occitan medieval d’abans 1500, doncas, nos ofrís d’indicacions preciosas sus l’‑e de sosten en occitan non subordenat, mas son pas de solucions establas ni completas.
Ara vejam qualques exemples en occitan medieval sus l’abséncia o la preséncia de l’‑e de sosten.
| Consonanta terminala | Exemples en occitan medieval(grafia originària) | Occitan normatiu actual | Catalan normatiu actual | Francés normatiu actual |
| ‑b | monosillabe | monosillab | monosíl·lab | monosyllabe |
| verb, verbe | vèrb, vèrbe | verb | verbe | |
| ‑c | abac | abac | àbac | abaque |
| yliac | iliac | ilíac | iliaque | |
| ‑ct | indirect | indirècte | indirecte | indirect |
| ‑d | amplitut | amplitud | amplitud | amplitude |
| antipode(s) | antipòde | antípoda | antipode | |
| habitut | abitud | habitud | habitude | |
| humid, humit | umid | humit | humide | |
| insipid | insipid | insípid | insipide | |
| ‑f | aleph | alèf | àlef | aleph |
| philosof (RL), philozophe | filosòf | filòsof | philosophe | |
| ‑g | prolec, prologue, prologre | prològ | pròleg | prologue |
| epilogus | epilòg | epíleg | épilogue | |
| astrologian | astrològ | astròleg | astrologue | |
| pedagoc | pedagòg | pedagog | pédagogue | |
| prodigue | prodig | pròdig | prodigue | |
| ‑l | habil | abil | hàbil | habile |
| util | util | útil | utile | |
| ‑lt | asphalt | asfalte | asfalt | asphalte |
| ‑m | azim | azim | àzim | azyme |
| infame | infame | infame | infâme | |
| minim | minim | mínim | minime | |
| ultim | ultim | últim | ultime | |
| volum | volum | volum | volume | |
| ypotami | ipopotam | hipopòtam | hippopotame | |
| ‑n | diafan | diafan | diàfan | diaphane |
| ‑p | architipe | arquetipe | arquetip | archétype |
| polip, polippe | polip | pòlip | polype | |
| ‑pt | apte | apte | apte | apte |
| ‑r | efimer | efemèr | efímer | éphémère |
| ignarr | ignar | ignar | ignare | |
| ‑s | abis, abissi | abís | abís | abysse |
| intens | intens | intens | intense | |
| ‑sm | algorisme | algorisme | algorisme | algorithme |
| ‑st | olocaust | olocaust | holocaust | holocauste |
| ‑str | terrest, terrestre, terrestri | terrèstre | terrestre | terrestre |
| ‑x | annexe | annèxe | annex | annexe |
| infix | infixe | infix | infixe | |
| ‑xt | test (L), texte | tèxt, tèxte | text | texte |
Apondi qualques explicas sus aqueste tablèu:
— Las atestacions de l’occitan medieval son extrachas en general del diccionari de Rainoard[1], de còps del diccionari de Levy quand i a la marca “L”[2] e de la partida occitana de l’òbra de Ramon Llull quand i a la marca “RL” [3].
— Dins Ramon Lull (1232/1233-1316), l’atestacion philosof es incontestablament extracha d’un vèrs en occitan, “Li philosof qui son passat”, ont los especialistas reconeisseràn lo cas subjècte Li philosof, tipic de l’occitan classic dels trobadors e desconegut en catalan abitual. Aqueste meteis poèma occitan de Llull nos fornís d’ocurréncias de filosòfs amb la sequéncia ‑fs (“Per ço que·ls philosofs n’an dit”, “als philosoffs manta error”). L’òbra occitana de Llull es ansin plena d’autras formas cultas sens ‑e de sosten qu’anticipan, tre la fin del sègle XIII, la volontat ulteriora d’Alibèrt de fixar de cultismes similars entre occitan e catalan. Cal apondre que Llull compausèt una partida de son òbra en Occitània e qu’es donc un autor non solament catalan, mas tanben ancorat en Occitània. Alibèrt se situa ben dins aquela tradicion de l’occitan medieval, qu’es el meteis en connexion intima amb lo catalan medieval. Alibèrt practica pas de catalanomania exagerada.
— Volontàriament, ai inserit qualques exemples medievals amb de terminasons estonantas a respècte dels usatges actuals: una ‑i non etimologica (ypotami, abissi, terrestri per ipopotam, abís, terrèstre), una terminason latina ‑us uèi abandonada (epilogus per epilòg), un sufixe ‑ian addicional (astrologian per astrològ).
— Dins Ramon Lull (1232/1233-1316), l’atestacion philosof es incontestablament extracha d’un vèrs en occitan, “Li philosof qui son passat”, ont los especialistas reconeisseràn lo cas subjècte Li philosof, tipic de l’occitan classic dels trobadors e desconegut en catalan abitual. Aqueste meteis poèma occitan de Llull nos fornís d’ocurréncias de filosòfs amb la sequéncia ‑fs (“Per ço que·ls philosofs n’an dit”, “als philosoffs manta error”). L’òbra occitana de Llull es ansin plena d’autras formas cultas sens ‑e de sosten qu’anticipan, tre la fin del sègle XIII, la volontat ulteriora d’Alibèrt de fixar de cultismes similars entre occitan e catalan. Cal apondre que Llull compausèt una partida de son òbra en Occitània e qu’es donc un autor non solament catalan, mas tanben ancorat en Occitània. Alibèrt se situa ben dins aquela tradicion de l’occitan medieval, qu’es el meteis en connexion intima amb lo catalan medieval. Alibèrt practica pas de catalanomania exagerada.
— Volontàriament, ai inserit qualques exemples medievals amb de terminasons estonantas a respècte dels usatges actuals: una ‑i non etimologica (ypotami, abissi, terrestri per ipopotam, abís, terrèstre), una terminason latina ‑us uèi abandonada (epilogus per epilòg), un sufixe ‑ian addicional (astrologian per astrològ).
Es donc impossible de dire que l’occitan medieval utilizava massissament l’-e de sosten. Qualques partisans de l’-e de sosten publican de citacions seleccionadas de l’Edat Mejana amb solament de formas en ‑e per pretendre, puèi, que caldriá estendre l’-e de sosten. Aquò es pas un metòde de trabalh. Car seriá tant aisit d’alinhar de citacions medievalas contenent sonque de formas sens -e. Aicí, per onestetat, vos ai donat de formas fluctuantas per reflectir la realitat.
Es impossible de pretendre que l’occitan ancian siá perfièchament regularizat per nos fornir las solucions completas. Per contra es possible d’afirmar, amb tranquillitat, que l’‑e de sosten i èra pauc abondosa. Aquò dona una brava legitimitat a la nòrma modèrna de l’occitan, amb pauc de ‑e.
_______
[1] RAINOARD Francés-Just Maria = RAYNOUARD François-Just Marie (1838-1844) Lexique roman ou dictionnaire de la langue des troubadours, París: Silvestre [reed. 1977, Genèva: Slatkine, 6 volums] (en linha)
[2] LEVY Emil (1909) Petit dictionnaire provençal-français, Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag [reed. 1980, Rafèla d’Arle: Culture provençale et méridionale-Marcel Petit] (en linha)
[3] Ramon LLULL, Deus, per far a vos honrament (en linha)
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
#38 Mercés. D'acòrd. Comprene, avem pas lo mesma viscut mas comprene. Per ieu, l'important quò es pas nonmàs la lenga, quò es tanben la cultura pacana de mos grands e mos beus-parents que, ela, pòrta.
Autanben, per chas nos, tant que la lenga es d'enguera viva chas los vielhs, fau poder far dialogar jòunes e vielhs a mon idèa puèi que la lenga es pas gaire socializada autrament.
Si de non, quò me sembla comprensible que la gent sián especificament estachadas a la lenga de lor parçan, que sián daus occitanistas eissuts de la campanha ente se parlava "patois" o ben daus quites patoinaires, sens que quò vire au refús de tota autra alteritat dialectala plan segur.
Segur, l'i a pas nonmàs la cultura daus ancestres (que ne'n parla tan ben la Marcela Delpastre), ieu tanben ai descubert la literatura, la creacion musicala, lo teatre, los espectacles... liats a l'occitanisme, mas quò me tira pas, per ma part, lo liam afectiu a la lenga daus grands, la lenga tala coma l'auviguei quand ieu èra pitit qu'auve d'enguera dins la gòrja de mos beus-parents, quò es la lenga que me ten au còr mai a l'eime. Quò es benleu quauquaren que la gent que l'an pas viscut an de mau compréner (?)
Mas pasmens, sei forçadament per que la lenga enginge maitot daus nuveus mòdes d'expression, que de las nuvelas gents se l'aproprián e crean dins questa lenga segur !
Mercés beucòp per vòstra responsa, quò es suvent que la pause qu'obtene pas de responsa (qu'es que butís la gent a apréner l'occitan qu'an pertant pas de liam a la lenga per lo pepet o la memet, o los quites parents ?).
#37 Non, non. Cal pas escafar aquela lenga dels papets/parents/ se i son, solide.
Çò que vòli dire es que i a fòrça, fòrça, fòrça monde que son pas coerents: monde que son totjorn prèstes per la garrolha per un -e de sosten de mai o de mens; monde que per eles l'occitan es LO SIEU occitan, monde que per eles aparar la lenga es aparar LA SIEUNA varietat de lenga... L'aparar de l'occitan autre, pas del francés. Monde que son per aquela lenga blosa del papet, mas puèi la lenga la parlan pas. L'escrivon, aquò's tot. Escrivon en la lenga per parlar de la lenga. E de còp en còp la parlan amb qualque vièlh. Amb los enfants, e dins la vida normala, parlan francés.
E tè, qu'aquò es un drech, lo d'èsser incoerent! Mas caldriá pas que nos venguessen colhonar a nosautres.
Ieu sus la norma me pausi questions, cada jorn, cada còp. Mas aquò's de parpèlas d'agaça per rapòrt a las questions vertadièrament important. Ieu, Manèl Zabala, cossí fau que mos filhs parlen occitan? E parlaran amb qual? E ont? E en fasent que? Cossí tornar far una societat occitana?
Caldriá pensar a un club bòi-escaut occitanofòn? A un club de fotbòl amator? Ieu, que fau l'esfòrç de parlar occitan a mos enfants, cossí fau per que mos filhs pensen pas que papà parla una lenga mòrta? Aquelas son las questions. Cal agachar a l'avenir, pas al passat.
E sabi, per çò que o ai viscut en Catalonha, que i a pas de reapropacion lingüistica sens una norma larga e clara e una/s television/s. Los neolocutors son estats arribats totjorn al catalan primièrament dins aquela sòrta de catalan referencial de basa barcelonesa qu'aicibàs apelam despectivament "catalan tv3". Mas es catalan. E puèi d'unes an aquesit qualque trach del parlar local del parçan. Qualque trach.
Pel Lemosin. Se i a lo ligam lo cal gardar. Quora ai dich ieu que cal remandar los dialèctes e los parlars? Cossí fariai per legir Chapduelh, Ganhaire, dau Melhau... ? Solament disi que l'enemic es un autre.
E m'interessèri a l'occitan per sa literatura. Primièr foguèt Guilhèm d'Aquitània, puèi Leon Còrdas, puèi Bodon, Romanilha, Chapduelh, Roqueta, l'autre Roqueta...
#36 Comprene pas plan vòstre rasonament. Sens vos voler mancar de respiech, m'es d'avís que coneissetz pas pro la situacion sociolinguistica d'Occitània. La transmission es interrompuda segur. Totparier, resta de las vetz (mai suvent en Lemosin, mas de mens en mens segur) una certa coneissença, un cert liam, de/a la lenga per las quitas generacions d'auei per causa que los grands parlan/parlavan, zo fau escafar d'après vos ?
Ieu, son mos grands (defunts aura) que m'an balhat l'enveja de parlar occitan puei mos beus-parents (totjorn vius e parlant tots los jorns) qu'es lor lenga prumiera. Vese pas perqué zo faudriá fotre 'lai. Per ieu, l'intergeneracionau es quauquaren que me ten au còr emai los aujòus àian pas trasmetut la lenga per causa qu'eran dins un sistèma de pensada fòrça condicionat per lo discors dominant unilinguista.
E puei, vai ben faler crear una nuvela transmission intergeneracionala si volem sauvar la lenga, l'ensenhament serà jamai pro.
Question personala : que vos a balhat l'enveja d'apréner l'occitan ?
#29 Aquò depend dels grands e de se siás o siás pas occitanista. La lenga de mos parents/sos grands es l'espanhòl. Mas ieu soi occitan(ista), pas espanholista. L'espanhòl mos enfants lo sabon e lo parlan gaireben cada jorn, mas pas amb ieu.
Dins aqueste monde mondializat aquel argument de la lenga dels aujòls serà de mens en mens valable. M'agrada mai "la lenga del país", o "la lenga d'Occitània". Un occitan se reconeis a la lenga, l'occitan. Los occitans parlam occitan. Ponch.
Los occitans, se nos reprodusisèm, parlam occitan als nòstres enfants. Ponch. Se que non siás un incoerent.
E sabi e ai plan esprovat qu'aquò's dur.
#34 Lo diccionari de Dheralde, lo chaudriá saber adaptar en bona grafia classica, segon las convencions exactas d'Alibèrt, de Gonfroy e dau CLO (parle nonmàs de la grafia, pas de la seleccion de las formas oralizablas ont convendrà de laissar intactes los francismes e los localismes de Dheralde).
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari