Veicí la tresena e darrièra partida de la seria “d’istòria de la filosofia en Occitània” consacrada a la translatiostudiorum, aquel grand moviment de passatge del saber antic entre Orient e Occident, dempuèi la primièra mitat del sègle VI fins a l’inici del XII. Aviam vist que lo procès de “translacion” del saber grèc passèt pel prisme de la cultura arabomusulmana e del Dar al-Islam (“Lo país/l’ostal del Islam”) es a dire l’ensem dels territòris vivent amb la Lei musulmana.
 
La pensada grèca, la filosofia d’Aristòtel, de Platon, la medecina, las matematicas, l’astronomia e totas las descobèrtas del “miracle grèc” passèron en terra d’orient, atal coma en lenga aràbia, gràcias al trabalh de traductors siriacs[1] del sègle IX e X - Honayn ibn Ishaq (mòrt en 873) e Ishaq ibn Honayn, son filh (mòrt en 910) los quals permetèron a de bèls esperits coma los persans Ibn Sina (lat. Avicenna, mòrt en 1037), Al-Ghazali (lat. Algazel, mòrt en 1111) o encara mai tard l’andalós Ibn Roshd (lat. Averròes mòrt en 1198) demest tant d’autres, de donar a la cultura islamica l’escasença d’iluminar lo mond de sas pus bèlas expressions intellectualas.
 
 
Fugir e traduire
 
Mas passem directament en 1188-1189 jol poder almohade (en arabi الموَحدون al-Muwaḥḥidun “los que proclaman l’unitat divina”) dins l’Espanha musulmana d’Al-Andalus dont lo califa Abû Yaqûb Yûsûf al-Mansor se rendèt responsable de l’interdiccion de la filosofia, dels libres, de la venda del vin e del mestièr de cantor (!) —çò que d’alhors lo film Lo Destin de Yusuf Shahin met plan en scèna— metent fin a una tradicion andalosa de relativa conviviéncia que, totun marquèt la posteritat.
 
Al-Mansor se destrica dels intellectuals jos la pression dels ʿolemas (los “sabents (religioses)” o “teologians”) per enfortir son poder politic, çò qu’al fons es pas qu’una pròva de sa feblesa e lo premici d’un avenir inquietant. De remarcar que l’istòria decòps a tendéncia de se repetir, ja que tot se passèt un pauc coma en l’an 529 de la n.è, quand l’emperor crestian Justinian, per calcul politic, intolerància o fanatisme faguèt barrar “l’Escòla d’Atènas” e fugir sos filosòfs en Orient, çò que alonhèt la filosofia grèca del mond occidental per los cinc sègles a venir.
 
Al-Mansor utilizèt, çò sembla, en politician finòt, la violéncia del fanatisme religiós, ja que l’Islam venguèt, jos son poder, l’unica religion tolerada en Andalosia, per eliminar la filosofia e provocar, entre autras causas, l’exíli d’Ibn Roshd, qualquas annadas abans sa mòrt, atal coma lo despart de plusors intellectuals josieus, en Catalonha, Lengadòc e Provença. Sens l’intervencion d’aquela violéncia istorica, Juda Saül Ibn Tibbon seriá bensai pas jamai vengut en Occitània per cercar una vida melhora.
 
La migracion de sabents josieus d’Al-Andalus en país d’òc, notadament Lengadòc (dins la comunautats de Lunèl, Montpelhièr, Narbona, Besièrs) fins a l’expulsion de 1306 per lo rei de França Felip lo Bel, puèi en Provença e dins lo Comtat Venaicin, ont visquèron per longtemps jos la sobeiranitat del Papa (los famoses “josieus del Papa” entre los sègles XIV e XVII) permetèt de “far passar” pendent un long periòde, la filosofia e lo saber grèc, de l’autre costat dels Pirenèus, e es aquela migracion, causada per l’intolerància dels religioses e lor connivéncia amb los  politics, que permetèt a la granda “Escòla de Lunèl”, menada al primièr cap pels Tibbonides, de venir al jorn.
 
 Es doncas fàcia al dangièr totjorn renovelat del fanatisme e de la mòrt que las pensadas e los saberes viatjan e passan de país en país, al perilh de la vida de los que los portan amb eles. Occitània sembla aver jogat un ròtle important dins aquel procés de “passacion” del saber grèc en occident, tre lo trabalh massiu de traduccion que los país limitròfs d’al-Andalus an conegut, particularament a partir de la presa de Toledo pels crestians lo 25 mai de l’an 1085.
 
Mas coma o ditz lo lingüista Djamel Kouloughli, en reprenent una frase celebra: “la traduccion filosofica non es pas una operacion lingüistica, mas si una operacion filosofica”[2] e se la primièra introduccion de la pensada dels filosòfs andaloses e de la sciéncia grèca se faguèt gràcia a la volontat e al trabalh de traduccion de josieus occitans tals coma los Tibbonides, podèm considerar qu’aquel trabalh massiu de traduccion foguèt lo vertadièr iníci de l’istòria de la filosofia en Occitània.
 
Alara, quina plaça aguèt la lenga quotidiana d’aquels òmes, çò que sonam uèi lo “shuadit”[3] o judeooccitan, la “lenga juzieva” coma se disiá a l’epòca? Segur que las traduccions en question se faguèron majoritariament dins la lenga “de cultura” de la comunautat qu’era l’ebrieu, que ja a aquel temps èra pas pus qu’una lenga religiosa. Mas quina plaça per l’occitan dins la translatio studiorum?
 
 
Discreta preséncia
 
Mancam de documents precises que nos permetrian de conéisser exactament lo ròtle de la lenga d’òc dins la translatiostudiorum. Pasmens, mai d’un istorians considera que, s’i aguèt gaireben ges de tèxtes que foguèron traduits directament en occitan, la lenga ela-meteissa, coma lenga de la vida vidanta de la comunautat, si que joguèt un ròtle tras qu’important dins la primièra traduccions arabolatinas, veirèm de qual manièra.
 
Cal remarcar d’en primièr, segon mai d’un istorian, que los sabents josieus viatjavan fòrça en Occitània e Catalonha:  Benjamin de Tudèla, que passèt pel miègjorn a l’entorn de 1165, trapèt a Lunèl una comunautat de mai o mens 300 personas, aquò’s pas gaire, ja qu’en 1300 segon l’istorian A.Graboïs[4] Narbona comptava 165 fogals josieus, es aperaquí 1000 personas. Pasmens, Lunèl èra remirabla per son Escòla de granda qualitat e sos famoses sabents. Lo mestre de Samuel Ibn Tibbon, Zerahia ben Isaac ha-Leví, nascut en 1125 a Girona, estudièt a Narbona, puèi venguèt a Lunèl. Judà Ibn Tibbon, paire de Samuèl, nascut en 1120 a Grenada, venguèt fondar son fogal a Lunèl quand Samuèl el-meteis nascut en 1150 a Lunèl, visquèt a Arle, Besièrs (ont acabèt sa traduccion, dempuèi l’arabi, de Galian), Marselha. Moshe ibn Tibbon, filh de Samuel, començèt sas activitats intellectualas a Napòl, puèi visquèt a Montpelhièr a partir de 1254. Jakob Ben Makhir, filh de Moshé, felen de Samuel, nascut a Marselha, estudièt a Lunèl, puèi tanben visquèt a Montpelhièr, Arle, Perpinhan.
 
Cal dire un mòt de las traduccions que foguèron realizadas. Segon l’istorian D. Romano[5] e la Bibliographie des Juifs de France (n°3349), Moshe Ibn Tibbon, lo felen de Judà ibn Tibbon, dins la segonda mitat del sègle XIII traduiguèt pas mens de 6 òbras d’Aristòtel resumidas o comentadas per Ibn Roshd (lat. Averròes), un libre de comentari de la Metafisica d’Aristòtel comentada per Temisti (filosòf grèc del sègle IV de la n.è) e mai quatre obratges scientifics, notadament los Elements d’Euclidi. Cal comptar amai d’òbras de medecina, un tractat sus los posons e un comentari de Maïmonides sus los Aphorismes d’Hipocrates, tot aquò per un sol òme!
 
Se viatjavan, trabalhavan e vivian en mantunas vilas d’Occitània, e malgrat la violéncia àque coneissián, los josieus èran pas completament isolats dins lors comunautats, car i aviá, çò sembla, de grands moviments de transmission e de discussion amb de crestians atalentats de saber. Pasmens, la discrecion èra de rigor, ja que la filosofia e la sciéncia a aquel temps, e mai en Lengadòc, èran totjorn suspectes d’eretgia e doncas de mòrt.
 
Mas alara cossí comunicavan los josieus e los crestians? Segon los istorians Michel Chalon e Patrick Florençon: “(...) per comunicar amb de sabents crestians, caliá rendre en latin la version ebraica realizada sus l’arabi. Òm èra obligat de se metre per dos e de passar per l’intermediari de la lenga vulgara, l’occitan. Car los sabents josieus sabian pas lo latin (…)”[6]Es doncas clar segon eles, que l’occitan joguèt un ròtle, mas o vesèm, un ròtle plan discret dins la translatiostudiorum, ròtle que, ça que la, foguèt lèu doblidat dins l’istòria.  Aquò se déu segurament a plusors factors:
 
1/ d’en primièr, aviam vist que dins las annadas 1230 a Montpelhièr, l’arribada de la filosofia racionalista de Maïmonides, gràcias al trabalh de Samuel Tibbon, aviá provocat de vivas reaccions d’intolerància, tant del costat crestian que dins lo dels dignitaris josieus tenent de la vielha tradicion teologiana. Viure èra viure amagat, per tant las traduccions èran fachas sonque per los que sabian apreciar lo plaser de la pensada e que prenian totes los risques al nom del saber.
 
2/ Una segonda rason podiá se trapar dins lo contengut d’aquela filosofia, la d’Ibn Roshd o de Maïmonides qu’èra de tendéncia “elitista” coma o mostran las posicions politicas d’Ibn Roshd dins son comentari de la Republica de Platon o encara dins lo capítol 58 del Façl al-Maqal o “discors decisiu” (discorssus l’acòrd de la filosofia e de la Revelacion) amai se aquel tèxte fascinant aguèt pauc d’impacte a l’epòca ont nos situam: “Car vegèrem, escriu Ibn Roshd, d’unes que cresian aver aprés la filosofia e comprés, gràcia a la lor meravelhosa sapiéncia, de causas contradisent la Revelacion de totas las manièras, es a dire de causas non interpretablas, e que se son estimadas dins l’obligacion de las expausar a la gentalha. En expausant a la fola sas cresenças viciadas, an causat la perdicion del pòble e la lor, dins aquest mond coma dins l’autre.”[7] es a dire per explicar brievament, que lo filosòf considera que lo pòble non deviá pas aver accés al contengut de la filosofia o de l’interpretacion de la Lei divina, sens la mediacion d’un mestre, tant val dire sens contraròtle politic de la formacion e de la preparacion dels sabents, de paur que l’òrdre social ne foguèsse tocat e se transformasse en caòs.
 
 
L’art de conviure
 
Benlèu qu’es a causa d’aquela tendéncia elitista e, ben segur, en rason de la ierarquia sòciolingüistica que fasiá del latin la lenga de la sciéncia, que, o disi tot ipoteticament, podèm supausar que degun a trapat necessari de far passar los escriches filosofics d’expression aràbia o ebraica en occitan. Ça que la, per los far passar en latin, essent que  gaireben totes los latins ignoravan la lenga aràbia, grèca e ebraica, l’occitan (e lo catalan) foguèt de segur a un moment la “lenga de rescontre” de la filosofia e de la sciéncia en occident. Ja que pauc de josieus coneissián lo latin, e pauc de latins coneissián l’arabi al mens abans la mitat del sègle XII quand van començar las grandas entrepresas de traduccions arabolatinas, fòrça d’aquelas importantas traduccions, coma la de Gerard de Cremona a Toledo (mòrt en 1187) seràn totjorn acompanhadas de sabents josieus que fasián los intermediaris de forma orala.
 
Es doncas, dins una certa mesura e a un cert moment de l’istòria nòstra que la lenga occitana per la realitat d’una “convivéncia” fragila que s’èra mantenguda en Catalonha, Lengadòc e Provença, rendèt possible en un primièr temps la translatio, los passatges, los escambis dels sabers antics, e en un mòt, permetèt la naissença d’una èra nòva, d’una pensada novèla donant jorn a l’occident tal coma o coneissèm, amai se per citar lo poèta “en fora de la Crau se n’es gaire parlat.”
 
Abans de conclure permetètz-me de citar aicí aquel bel tèxte de l’istoriana Danièle Iancu-Agou que resumís tot l’importància per los occitans de nos sovenir de tot aquel moment de l’istòria nòstra:  “Los josieus del miègjorn de la França (tant val dire Occitània ndlr) foguèron plan lèu dobèrts a las sciéncias dont la coneissença lor paraissiá totjorn indispensabla, tot coma al temps ont los Tibbonides luchavan contra l’ignorància en matèria scientifica o filosofica. Gardam d’efièch las paraulas de Samuel ibn Tibbon, qu’escriviá ja dins Ma’amar yiqqawu ha-mayim (Comentari de l’Eclesiastès, sa darrièra òbra ndlr): «La nòstra nacion ignora completament (las veritats) fins al punt que sèm venguts, a causa de la nòstra ignorància, objèctes de trufariá dins la boca de las autras nacion».”[8]
 
 E mai luènh:  “La linhada del Tibbonides (…) joguèt atal dins la Provintzia un ròtle proeminent per la difusion de l’aristotelisme en Europa, gràcias a las traduccions sistematicas de la filosofia d’expression aràbia, tant musulmana (Averròes) que josieva (Maïmonides). Lo Lengadòc venguèt ental un fogal d’ebulicion filosofica e de creacion scientifica, amb una pleiada de letrats josieus atalentats de filosofia, quand foguèron pas eles-meteisses d’esperits originals, coma Jakob ibn Makhir ibn Tibbon, o en Comtat, Gersonide, dont los manuscripts comptavan tantas traduccions «tibbonidianas»“.[9]
 
 
Conclusion: l’afar Gougenheim
 
Per conclure, podèm remarcar alara que l’impulsion filosofica que coneguèt l’occident a partir de la Renaissença del sègle dotze, foguèt renduda possibla tanben per l’accion e lo trabalh de mai d’un sabent josieu vivent, trabalhant, pensant en occitan e en Occitània. Vòli ental rendre omenatge aquí a un grand intellectual occitan del sègle XXe, lo provençal Armand Lunel (desparegut en 1977) darrièr locutor conegut del “shuadit” (la lenga judeooccitana) e aconselhar la lectura de son òbra magnifica, estacada a descriure e far viure aquela convivéncia remirabla e fragila que coneguèron las comunautats judeooccitana a çò nòstre, notadament dins lo bèl Josieus del Lengadòc, de la Provença e dels estats francés del papa, publicat en 1975. Dins la tormenta de la violéncia que sempre los a acompanhat, los josieus occitans an sauput salvar durant longtemps l’universal testimoniatge de la pensada vertadièrament liura, la que lucha contra l’intolerància òrra dels òmes, lucha que, çò sembla, a l’alba d’aquel novèl an 2015, nos cal encara enfortir.
 
Contra una manifestacion recenta d’aquelas, terminarai en mencionant lo libre que l’istorian francés Sylvain Gougenheim publiquèt en 2008 Aristote au Mont-Saint-Michel, e que faguèt tot un rambalh dins lo mond universitari e en defora, ja que que pretendiá que l’occident aviá recuperat gaireben tot l’eiretatge antic sens deguna intervencion al long del sègles dels arabo-musulmans nimai dels josieus. L’autor defend tanben que las lengas semiticas, pr’amor de la lor diferéncia “d’estructura”, foguèron pas capables de traduire e de se sasir del contengut real de la “pensada grèca”!…
 
Opinion escandalosa e òrra, çò’m par, l’expression d’un forma de racisme o d’antisemitisme intellectual, “islamofobia sabenta” coma dison, que ja representava lo filològ breton del sègle XIXe Ernest Renan, quand escriviá: “Se pòt dire que las lengas aryanas comparadas a las lengas semiticas son las lengas de l’abstraccion e de la metafisica comparadas a las del realisme e de la sensualitat.”[10] Funèsta pensada! Pretendent que sols los “aryans” son capables d’abstraccions e d’effort intellectual quand los “semitas” son pas que d’èssers sensuals e descerebrats. Comprendretz alara que lo but d’aquel meu article èra de donar d’elements per un posicionament que posca rendre honor al trabalh de pensaires occitans, tot al long dels sègles ont  se faguèt lo “transfert dels estudis” en Occitània e endacòm mai.
 
Citarai per tant la bèla conclusion del article d’Hélène Bellosta “Science arabe et science tout court” (Sciéncia arabia e sciéncia tot cort) publicat dins lo recuelh escrichs d’una còla d’especialistas qu’analisan amb fòrça detalhs lo trabalh de Gougenheim e dont me soi inspirat per lo títol d’aquel article, Les grecs, les arabes et nous. Enquête sur l’islamophobie savante (Los Grècs, los arabis e nosautres. Enquista sus l’islamafobia sabenta) publicat en 2009 jos la direccion de Philippe Büttgen, Alain de Libera, Marwan Rashed e Irène Rosier-Catach. Vaquí las sabias paraulas de dona Bellosta que fau totas mieunas:
 
“Las modalitats de la constitucion dels sabers e de la lor circulacion a l’entorn de la mediterranèa, e la part qu’i prenguèron los crestians (d’orient o d’occident), los musulmans, los josieus, los zoroastrians, los sabeans, en Sicilia, en Itàlia del sud, en Andalosia, a Alep, al Caire, a Lunèl, veire au Mont-Saint-Michel, son complèxes e se daissan pas reduire, d’efièch, a una opausicion simplista entre Islam e Cristianetat. La continuitat d’aquel desvolopament de las sciéncias nos pòt tustar: d’un caire a l’autre de la mar, del III sègle abans la nòstra èra fins al XVII, dels grècs al europèus, en passant pels arabis, es plan la meteissa fam de saber, la meteissa curiositat, la meteissa racionalitat que se vei a l’òbra, transcendent las epòcas, las frontièras e las lengas. La sciéncia non es pas europèa, es mestissa, ela se crea e se desvolopa pas que via sas mescladissas successivas.”[11]
 
E bona annada a totòm!