Vivèm dins un sègle estranh. Lo progrès scientific nos auriá pogut menar sus la tèrra ferma de la certesa –nòstre compatriòta Auguste Comte o cresiá al sègle XIX– mas nos negam dins l’ocean del dobte, volèm trapar una direccion mas nos perdèm dins las nèblas de la confusion. Auriam talent de cridar, coma lo profèta Isaïa: Ai de los que dison lo ben per lo mal e lo mal per lo ben, metent l’escuretat per lo lum e lo lum per l’escuretat, metent l’amar per lo doç e lo doç per l’amar[1].
 
Fa un bèl brieu que vòli redigir un article suls catars, mas cada còp trantalhi. Soi conscient que coneissi pas grand causa d’eles, soi pas istorian, e lo pauc que ne sabi, me ven de lecturas incompletas, de fonts tròp indirèctas per que siái segur de dire quicòm de pertinent que valga la pena d’èsser escrich. Benlèu tanben s’es tròp escrich suls catars, e ai agut vist de gents exterioras a Occitània nos identificar a aquesta religion perduda coma se foguèsse estada la de totes los occitans, coma se l’Occitània medievala sencera tenguèsse lo catarisme coma religion oficiala. Ben sabèm totes qu’es faus. Totun, nòstre drama, levat lo rescontre mortal amb una cultura estrangièra qu’a engolida la nòstra, s’assòcia ben al catarisme, a l’intolerància religiosa. Èri doncas a mand d’escriure sul catarisme, dimècres 7 de genièr, quand çò que se passèt a París me faguèt taisar. Remiravi l’actualitat, esmogut e mud.
 
Quand la reflexion comencèt de tornar ocupar la plaça que li aviá presa l’emocion, pensèri que benlèu çò mai bèl dins lo Comtat de Tolosa nafrat a mòrt per la crosada foguèt pas estat lo catarisme mas lo sacrifici de la populacion catolica besierenca que refusèt de liurar als crosats los catars e benlèu tanben los vaudeses de lor vila. Que la melhora responsa al fanatisme es la solidaritat, que tanben vegèrem dins l’actitud d’aquel musulman malian, ara francés, que salvèt los clients josieus d’un supermercat sequestrat per un òme que son ideologia murtrièra semblava d’aver remplaçada tota umanitat.
 
E ara senti lo besonh de legir Montanha, en francés “Montaigne”, lo primièr assagista, aquel occitan estranh, que sa lenga primièra foguèt, per la volontat pairala, lo latin, mas qu’escriguèt un francés. Ailàs, çò poiriam dire. Ben se coneis sa frasa: “Au rebours, c’est aux paroles à servir et à suivre, et que le Gascon y arrive, si le François n’y peut aller (A rebors, ven a las paraulas de servir e de seguir, e que lo gascon i arribe, se lo francés non i pòt anar, I, 26). Es vertat per exemple que dins una autra famosa frasa siá, “J’ayme l’alleure poëtique, à sauts et à gambades” (M’agrada l’anar poetic, a sauts e a gambadas, III, 9), cap un occitanisme clar, “gambades”, çò que mòstra qu’aviá pas paur de far de manlèus a l’occitan. Totun, coma o escriu Renat Merle dins son blòg, sa relacion amb la lenga nòstra, que vesiá d’un biais fragmentari, èra complèxa e diglossica, e ben podèm dire qu’es una granda pèrda per nòstra cultura que, per de rasons sociolingüisticas e istoricas, Montanha escriguèsse en francés puslèu qu’en gascon, valent a dire en occitan.
 
 Mas nos cal legir Montanha. Nos cal tornar trobar son umanisme umil que, de son individualitat enlà, cèrca d’abraçar la cultura –se sap que las citacions latinas ritman son discors– e de nos far pensar, a la vida, a la mòrt. Trempat dins la tragèdia de las guèrras de religion qu’ensagnosiguèron nòstre país, vòl trapar, dins una longa convèrsa amb nosautres, una saviesa sceptica, un mejan de luchar contra las falsas certesas fanaticas. Tanben nos convida a aconseguir una educacion que concília jutjament e libertat, mentre qu’a la foliá de la conquèsta de las Americas opausa son celèbre “cadun apèla barbariá çò qu’es pas de son usatge” (I, 31).
 
“Cadun apèla barbariá çò qu’es pas de son usatge”: benlèu una responsa possibla quand nos cresèm tròp universals mentre qu’al fons, restam tròp locals. E coma los sceptics, suspendèm nòstre jutjament per rescontrar l’autre en sa singularitat.
 
Nos cal legir Montanha, filosòf occitan.