יְרוּשָׁלַיִם (Ieroshalàym) Jerusalèm. 1187. Dins la tormenta de la tresena crotzada. Una trèva.
 
Lo nòu sultan ayyobid Ṣalāḥ ad-Dīn — dont lo nom significa “la rectitud de la religion”, mai conegut jol nom de “Saladin”, ven de recuperar la ciutat etèrna e decidiguèt d’esparnhar los crestians, franc dels Templièrs, dont Saladin detesta la violéncia e lo fanatisme. Pasmens ven tot just de salvar d’una mòrt inevitabla un jove sénher templièr justament, condemnat amb vingt-e-un autres de son òrdre, per amor que sa cara li semblèt la del defunt fraire, Assad.
 
E coma un ben ven totjorn acompanhat, pauc après, aquel templièr salvat salvèt, el tanben, de las flamas, una josièva, Recha. Sens ben comprendre çò que faguèt çaquelà. Un crestian, salvar una josieva? Foguèt instinctiu, tant val dire. E lo paire d’aquela Recha, arriba en vila, d’un long viatge de comèrci. Se ditz Nathan. Es ric, emai se lo pòble tanben lo ditz “lo Savi”. Apren la novèla, que sa filha foguèt salvada d’una mòrt terribla per un crestian, un templièr. E el, Nathan “lo Ric” o “lo Savi” s’emprèsta d’anar trapar aquel jove sénher estrange per lo mercejar e lo recompensar de son gèst. Mas lo templièr refusa d’aver qualqua relacion que siá amb un “josieu” emai se van se metre a dialogar, e comença que començarà la faula de Nathan.
 
Dins aquels temps perturbats, los noms e las cresenças an tendéncia a s’escurcir e se mesclar, sens que poscam ben tornar trobar lo verai dels fals. E la vertat, ont qu’es? Qual la deten, qual pòt pretendre seriosament la tenir, e morir o, pièjer, tuar per ela?  Talas son las questions que pausa la pèça, esricha per Gotthold Ephraïm Lessing, Nathan Der Weise (“Nathan lo Savi”) publicada en 1779 e que, per una magia pròpria al gèni human, e que m’espanta encara a l’ora ont escrivi aquelas linhas, me sembla, a la legir, encara mai actuala, mai prigonda, mai justa e bèla avuèi, qu’a l’epòca de sa publicacion.
 
Me dirètz alara que Nathan lo Savi es una pèça sus la “Tolerància” e qu’aurètz rason.
 
Lo subjècte qu’èra ja a la mòda, los filosofes, l’anglés Locke amb sas Letters concerning Toleration de 1689 e lo francés Voltaire engajat dins “l’afar Calàs” amb son Traité de la Tolérance en 1763, s’i èron ja ensajats.  “Res de nòu jol solelh”, doncas.
 
Mas pas segur, ja qu’i a mai d’un biais de comprendre aquela causa de la tolerància.
 
Qué vòl dire “tolerar”?
 
Es una question que Lessing tracta sens ambiguitat e amb fòrça dignitat.
 
Al fons, e per simplificar un pauquet, i a dos biais d’encarar aquò: “tolerar” dins son accepcion “liberala” seriá daissar èsser aquò diferent de nosautres, al nom d’un ideal de patz civila que se pòt resumir ental: “cadun a çò sieu”, cadun sas mors, sas religions o sas superstitions, “cadun sa vertat” per tot dire, a condicion que daissètz los autres tranquiles. Ajuntarai que, dins la nòstra competicion, liberala e mondiala, al progrés, lo venceire es aquel que pòt, per mantunas rasons, demostrar al mond qu’es el, el, lo mai “tolerant” per poder dire:
 
“Agachatz coma nautres sèm tolerants, acceptam que poscatz rire de tot! Per contra, agachatz coma aqueles, los autres, coma son barbares, que son incapables d’èsser tant tolerants coma sèm!” 
 
Mas aquel concèpte “liberal” de tolerància, sembla pas pro radical al vejaire de Lessing, ja que daissa encara existir una competicion, una rivalitat entre los òmes e las lors vertats. Aicí la tolerància es pas que presa a partit per justificar, un còp de mai, la superiotat dels uns suls autres. Tala vertat es mai “toleranta” que tala autra, pertant… Tala cresença se trapa apreciar mai de valor que tala autra e vaquí que torna a çò nòstre, travestida, mai subtila e mai mesquina, la guèrra.
 
Non. Aquò va pas. Lo concèpte “liberal” de tolerància, es pas pro tolerant: es guerrièr e mesquin. Es encara la pòrta dobèrta a la rivalitat, a la sofrença, a çò mal.
 
Lessing coneis un autre biais de comprene la tolerància, un biais mai prigond, mai “humanista” diriái, se lo mòt foguèsse pas un pauc passat de mòda uèi.
 
Las tèsis revolucionarias que nos prepausa el e que met en scèna dins Nathan lo Sàvi son las seguentas:
  La vertat de la tolerància se trapa dins aquel “teorèma” humanista, que Nathan lo Savi va metre en scèna notadament dins un passatge fòrça important, lo rescontre entre lo jove templièr e Nathan, acte II, scèna 5. S’enseguís un dialòg que va nos far pressentir lo despassament de l’absoluitat de la vertat religiosa devèrs lo dever d’amistat de l’humanitat coma tala, en d’autres tèrmes de la teologia politica de la vertat a una politica humanista de l’amistat. Vos prepausi aquí una traduccion, facha amb l’original alemand e (que soi pas pro fòrt en alemand) la traduccion francesa de Dominique Lurcel.
 

Nathan lo Savi, II, 5 (Nathan, Templièr)
 
Templièr: Qué?
 
Nathan: Permetètz…
 
T: Qué, Josieu? Qué?
 
N: …que vos gausi adreiçar la paraula
 
T: Pòdi l’empachar? Mas siatz bréu.
 
N: Esperatz! Passètz pas ental amb l’èr tant fièr, tant mespresant, dabans un òme qu’avètz obligat per totjorn.
 
T: De qué me parlètz? Ah, vèsi…Non? Sètz …
 
N: Mon nom es Nathan, soi lo paire de la gojata que la vòstra grandor d’anma salvèt del fuòc, e vèni…
 
T: Me mercejar? Pas la pena! Ai ja degut ausir tròp de mercejalhaments per aquela bagatèla. Vosautres, sustot, non me devètz absoludament pas res. Saupèssi ieu, qu’aquela gojata èra la vòstra filha? Un Templièr se déu salvar lo primièr marca-mal vengut que vei dins la destressa. A aqueste moment d’alhors, ma vida m’èra un gròs fais. Ai sasit de bon còr, amb plan de bon còr, l’escasença de la jogar per una autra vida, e mai la d’una josevia.
 
N: Grand! Grand e odiós! Mas lo revirament se concep: çò grand e çò modeste s’amagan detràs çò odiós per escapar a l’admiracion. Mas se desdenhan ental lo tribut de l’admiracion, qual tribut desdenharan lo mens? – cavalièr, se foguessètz pas aicí un estrangièr e un captiu, non vos questionariái pas tant ardiment. Digatz, ordenatz: en qué podi vos servir?
 
T: Me servir? Per pas res!
 
N: Soi un òme ric.
 
T: Per ieu lo Josieu ric es pas jamai estat lo melhor.
 
N: Aquò vos empacha pas d’aprofièchar de çò qu’a, malgrat tot, de melhor? De sa riquesa?
 
T: Bon – Vòli pas me l’interdire completament, foguèsse sonque per amor de mon mantèl. Quand sera una pelha, vendrai vos prendre de drap o d’argent per ne far un nòu . M’agachètz pas amb aquel èr tant solombrós – Avètz pas res a crénher: n’es pas encara ailá. Vejatz: es puslèu en bon estat. Sol aqueste tròç a una marrida taca – una cremadura. Es quand ai portat la vòstra filha tre lo fuòc.
 
N: Voldriái la potonar — aquela taca! — Ah, perdonatz! — l’ai pas fach exprès.
 
T: Qué?
 
N: Una lagrema es tombada dessús.
 
T: Aquò rai!; Ne vegèt d’autras  (ma fe, per un pauc, aquel josieu començariá a me troblar).
 
N:  Seriatz d’acòrdi e pro bon per mandar lo vòstre mantèl a ma filha?
 
T: Per qué  far?
 
N:  Per qu’ela pause, ela tanben, sas lèbras sus aquela taca. Car son desir d’embraçar ela-meteissa los vòstres genolhs es segurament una vana capbordisa de sa part.
 
T: Mas, Josieu – lo vòstre nom es Nathan? – Mas, Nathan – parlatz fòrça – fòrça plan – amb justessa. Soi moquet. A la vertat, ieu, aurai…
 
N: Simulatz e dissimulatz autant mai que voldrètz. Mai aquí vos adevinhi. Erètz tròp bon, tròp leial per èsser mai educat. La gojata, sentiment cap e tot; la messatgièra, empressament cap e tot; lo paire en viatge… Sociós del vòstre renom,  fugiguèretz – fugiguèretz per véncer pas. D’aquò tanben vos grandmercetgi
 
T:  Avètz rason: sabètz coma deurian pensar los Templièrs.
 
N: Sonque los Templièrs? Sonque eles? E solament per çò que tala es la règla 36 de l’Òrdre? Sabi coma pensan los bons òmes; Sabi que tots los país portan de bons òmes.
 
T:  Amb pasmens de diferenças, espèri?
 
N:  Ben segur! De color, de vestits, de figuras…Diferenças de pauca importància. Los grands òmes, de pertot, an besonh d’espaci. Plantats tròp quichats, s’engrunan mutualament las brancas. Per contra, los mejans, coma nautres, se rescontran de pertot en fola. Solament, l’un déu pas mespresar l’autre. Mai una montanha se déu sovenir qu’es pas jamai nascuda que de la Tèrra.
 
T:  Fòrça ben dich! – çaquelà, sabètz pas qual pòble a, lo primièr, praticat aquel mesprés? Qual pòble, Nathan, s’es, lo primièr, donat lo nom de Pòble Elegit? E s’aqueste meteis pòble, adara, non podiái m’empachar – non pas d’aver d’òdi per el – mas de lo mespresar per son orguelh? Aquel orguelh sieu, que leguèt al Crestian e al Musulman, aquela pretencion que sol son Dieu es lo Dieu verai? – Aquò vos suspren que ieu, un Crestian, un Templièr, parle ental? Mas quand e ont aquela pietadosa folia, que s’imagina aver un Dieu melhor e que vòl impausar aquel Dieu melhor coma lo melhor a tot l’univèrs, s’es manifestada de la manièra la mai escura qu’aquí e ara? Quand e ont? Aquel per qual se fa jorn la vertat, aquí e ara, … Mas liure a cadun de venir cèc! – Oblidatz çò que diguèri e daissatz-me!
 
N: Ah! Sabètz pas quant, d’ara enlai, vau m’estacar mai estrechament a vos. Venètz, devèm, devèm èsser amics. Mesprisètz mon pòble autant mai que volètz. Ni vautres ni ieu avèm causit lo nòstre pòble. O sèm, lo nòstre pòble?  Qué vòl dire aqùo? Que vòl dire : pòble? Lo Crestian e lo Josieu son crestian e josieu abans que d’èsser òmes? Aiçò seriá doncas possible qu’agi trobat ieu en vos un òme de mai per qual es pro de se dire òme?
 
T: òc-ben, bondieu, l’avètz trobat, Nathan! l’avètz trobat! – Rogissi de vos aver pas reconegut per un moment.
 
N: E ieu, ne soi fièr. Sol lo vulgar es rarament desconegut.
 
T: E l’excepcional s’oblís difficilament. Òc, Nathan, devèm èsser amics.
 
N: O sèm ja! Que ma Recha va se regausir! Qualas perspectivas luminosas se dobrísson a mos uèlhs! Ah! Quand la coneisserètz!
 
T: O desiri mai que tot!
 

“Wir müssen, müssen Freunde seyn”
 
Wir müssen, müssen Freunde seyn.  (“Devèm, devèm èsser amics”). Se formula ental l’imperatiu etic de la politica de l’amistat que Lessing representa dins Nathan. Çò remirable dins aquel dialòg, s’o legissètz en entièr, es l’evolucion del lengatge del Templièr: d’una primièra distància e d’un mesprés, reduisent l’autre a son apartenéncia religiosa e etnica  - Was, Jude? Was? (“T: Qué, Josieu? Qué?” ) fins a la reconeissença per la fòrça del vèrbi e la beltat de sos sentiments, de son humanitat entièra, de son nom, (T: Mas, Josieu – lo vòstre nom es Nathan?) de sa figura humana que comença a “troblar” lo mesprés d’aquel jove, per finalement daissar esclatar la tolerància humanista dont Nathan fa prova fàcia a el:  Was heißt denn Volk? Sind Christ und Jude eher Christ und Jude als Mensch? (N: “Que vòl dire, aiçò: pòble? Lo Crestian e lo Josieu son crestian e josieu abans que d’èsser òmes?” ). Sabèm qu’aquela darrièra citacion es una responsa al discors que Lessing met dins la boca del Templièr, humanista un pauc malgrat el, pertubat d’èsser estat salvat totara per un Sultan musulman, per amor que sa cara li pareissiá la de son fraire; lo simbòl es fòrt, l’aurètz comprés, e la seguida de la pèça anirà encara mai luènh dins aquel sens:
 
T: Mas quand e ont aquela pietadosa folia que s’imagina aver un Dieu melhor, e que vòl impausar aquel Dieu melhor coma lo melhor a tot l’univèrs, s’es manifestada de la manièra la mai escura qu’aquí e ara?  (Wenn hat, und wo die fromme Raserey / Den bessern Gott zu haben, diesen bessern / Der ganzen Welt als besten aufzudringen,/ In ihrer schwärzesten Gestalt sich mehr Gezeigt/, als hier, als itzt? (…)

Lo dobte, lo questionament, la relativizacion de la vertat teologico-etnica, presentada coma l’absolut intocable, segon lo poder teologico-politic més en plaça tre los sègles, e que pren en ostatge la religion “vertadièra”, es l’iníci de l’operacion capabla de produire de la tolerància, de l’amistat. Es aquela operacion que fa comprene al legeire, la necessitat de l’amistat. Lo grand revirament axiologic e revolucionari de Nathan, se formula dins aquel teorèma que fa de l’amistat la valor de las valors religiosa, lo chifre de la tolerància.
 
Tolerar es un afar d’amistat, tolerar es èsser capable de far bolegar las vertats, per trobar en dejòs d’elas, la vertat unica de l’amistat necessaria entre los òmes. Aquò’s pas o deuriá pas èsser un vòt pietadós, mas ben un revirament del pròpri revirament que los òmes apliquèron a la vertat religiosa, en la reduisent a l’expression d’una consciéncia etnica, bona sonqu’a servir los interesses politics dels uns o dels autres.
 
Lessing crei pertant a l’existéncia d’una unicitat originala del religiós, a una origina perduda e que se troba pas qu’absenta, ja que foguèt pervertida per las recuperacions etnicas e politicas successivas dels òmes. Aquela primièra tèsi sus l’amistat, coma vertat de la vertat religiosa auriá per corollari una autra, mai prigonda encara, sus la nòstra origina, sus lo fondament de la vertat, que la “faula dels tres anèls” metrà en scèna: sèm eiritièrs d’una origina absenta, l’origina del nòstre eiretatge se manifesta per son abséncia. D’ont la necessitatetica de l’amistat, qu’es marca de la nòstra condicion humana, condicion d’eiretièrs d’una origina que desconeissèm. L’humanitat es doncas l’eiretièra privilegiada d’un eiretatge que s’oblidèt dins los egoïsmes e barrèt als humans l’accés a l’infinit que tenian en eles, l’infinit de l’amistat que podon e devon praticar los uns pels autres.
 
Aquela manifestacion de l’esséncia de l’origina coma asbéncia, dont l’abséncia fa de l’amistat l’imperatiu etic, al-delà de la vertat teologica, aquò serà justament çò que presentarà la “faula dels tres anèls” dont parlarèm dins lo prochan article e que se debana a la scèna 7 de l’acte III, quora  Nathan fa lo rescontre de Saladin.
 
 
Bibliografia:
 
Gotthold Ephraïm LESSING,  Nathan le Sage, Édition et trad. de l’allemand par Dominique Lurcel, Collection Folio Théâtre, (n° 99), Gallimard, París
 
 
Ligams
 
— Nathan der Weise, tèxt original.
— Nathan le Sage, en francés, trad. Lurcel