Qu’and èri pichonet, un dia, la mea mairina que’ns portè un cranc viu dens un herrat plen d’aiga. Com sentivi quauqu’arren d’estranh, que’u demandèi çò qui n’anava har.
 
— “Que’u vam har borir e que’u vam minjar, pardi!”
 
Sèi pas tròp sus quin ton parlèm après mes que’m brembi a puish près deu dialòg:
 
— “Mes… Praube cranc!”
 
— “Veiràs, quand l’ajas dens l’assieta, si dises enquèra «praube cranc»”.
 
Que’vs volerí balhar detalhs sus aquera hèita mes que m’avisi qu’ei hèra dur de’s brembar plan de la soa enfància. Un sentiment de revòlta qu’ei tot çò qui me’n demora, o lhèu de pena o lhèu e son los sentiments qu’aquò m’inspira ara.
 
Aquiu ua segonda hèita qui arribè a ua amiga quand èra mainada:
 
Dens la soa familha biarnesa, com dens totas las familhas biarnesas, que i a un tonton caçaire. E au ser qu’ei invitat a casa. Las pichonas que s’amusan pendent que los grans charran e lèu lo tonton caçaire que hè çò qui hèn tots los tontons caçaires: que’s hica a contar istuèras de caça.
 
Mes au cap d’un moment ua de las pichonas —cosia o amiga de la mea amiga, sèi pas mei— qu’enten çò qui’s ditz, que’s lhèva e que crida:
 
— “Qu’as tuat Bambi!”
 
Ne’u parlarà pas mei de la serada.
 
Quand l’oncle se’n va, los parents de la pichona que’u hèn “anem Mimina, deisha de musejar… ça’i har un pòt a Tonton Dequerò: que se’n va...”
 
La mainada que’u potoneja en tot musejar e que’u ditz “Deisha de tuar Bambi!”
 
Ara perqué vs’èi contat aquò?
 
Per’mor qu’èi l’impression que casi tots los mainats an viscut ua situacion atau: ua confrontacion dab la violéncia deus umans adultes de cap a autes animaus, ua presa de consciéncia e un reget d’aquera violéncia, ua revòlta de còps, e plan sovent, l’intervencion d’un adulte qui va apasimar, har “compréner” au mainat e lo tornar integrar dens la comunautat deus minja-bèstias.
 
Perqué ei tant important peus adultes? Perqué ei necessari que Mimina hàcia lo poton au tonton caçaire o que Pascalon minge lo cranc dab los autes? Qu’ei çò qui empacha los adultes de díser “vertat que pateish aquesta bèstia”? O, com ac diserén a un adulte vegan: “N’avem pas lo medish punt de vista e be pòts e condamnar çò qui hèi … mes jo atau que hèi.”?
 
Lo debut de responsa qui èi ad aquò qu’ei la páur d’un jutjament morau o lo mantien d’un òrdi sociau.
 
Que’vs expliqui : quand ua accion maishanta ei hèita, l@ qui la vèd shens n’estar complice que n’ei un testimòni. Que’n pòt acusar los autors. E de fèit qu’ei çò qui hèn los dròlles dens los nostes exemples. Donc un mainat qui condamna lo fèit de tuar ua bèstia que hè páur.
 
Quand hèm minjar carn a un dròlle l’enjòc qu’ei plan mei de protegir l’òrdi sociau on los umans dominan que de protegir la soa santat. En los integrant ad aqueste òrdi a la plaça de dominators, que’us empacham de’u reméter en question.
 
L’adulte ne sap pas perqué la violéncia contra los animaus ei legitima e necessària… Mes BE sap que n’ei! Qu’ei un deus fondaments pregonds de la soa identitat: los adultes que l’ac an plan ensenhat quand èra mainat.
 
Mes esperatz ua minuta… S’ei necessari de tuar bèstias, be’s pòt que sia amusant, divertint, culturau, non? … ¡Olé!
 
E… E… E…. Esperatz ua minuta: S’ei necessari e legitim de tuar bèstias, be’s pòt que sia necessari e legitim de tuar umans tanben, non? Si’ns miaçan per exemple. Si’ns vòlen panar la sopa o lo pan dab chocolat… Chuck Norris e Stalone qu’ac hèn, non?
 
Be’m poderatz atribuir tots los punts Godwin qui volhatz, ne’m poderatz pas empachar de véder ua continuitat dens l’acceptacion de la violéncia entre la saucissa partejada en familha dens la bona umor e totas las guèrras e los genocidis deu monde.
 
Genocidis e guèrras on los qui vòlen tuar començan casi tostemps per animalizar las loas victimas. Per insultas (cafards en Rwanda, arrats peus comunistas aus Estats Units) o en utilizar biais de dominar e de tuar qui reservavan abans aus non-umans (l’exemple mei famós qu’ei la Shoah dab los vagons peu bestiar e lo Zyklon B[1]).
 
Mes que’vs aví prometut un ideau de patz dens lo títol e ne’vs parli pas sonque d’orrors, praubes legeires!
 
E ben qu’i arribam: entà poder har la patz entre eths, be’m sembla que los umans qui èm deven tanben —e lhèu en purmèr!— har la patz dab los autes animaus.
 
Tant que guardaram tuadèrs, tuadèrs que poderàn servir peus òmis. Tant que guardaram un tuadèr dens lo cap e ua hòssa comuna dens lo vente, tot çò de piri qu’ei pensable.
 
Au contrari s’escotam lo mainat revoltat au ras de nos[2], si tornam vàder lo mainat revoltat qui estom tots un dia, tot çò mei bon que vad possible.
 
Ua citacion de Nelson Mandela per acabar: “Entà’ns liberar, que’ns a calut liberar los nostes opressors”.
 
Personalament, ne compti pas tròp suus lapins o sus las garias per me liberar de qué que sia e que volerí plan conéisher lo sens istoric d’aquera frasa mes l’idea qui m’agrada aquiu qu’ei que l’opressor ei presoèr de l’opression atau com l’oprimit.
 
De qu’avem a pèrder, nosauts, en nse liberant de la nosta opression envèrs los animaus?
 
La diabèti e las malautias deu còr[3]?
 
Las monoculturas tà l’encilatge?
 
Pensatz-i...