Gotthold Ephraïm Lessing (mòrt en 1781) èra filh de pastor, filosòf e òme de lètras, coneguèt la censura, a son epòca e jol IIIe Reich. Dins los ans que precedèron l’escritura de la pèça, foguèt engajat dins una polemica sus la question de la tolerància e s’opausèt a un representant de l’autoritat religiosa, un certan Göze que l’istòria a lèu doblidat, mas per donar mai de fòrça a sas idèas decidiguèt de las metre en scèna amb Nathan lo Savi, jos la forma d’un “poèma dramatic” (Ein Dramatisches Gedicht) en cinc actes e escrich en pentamètre iambic, çò donarà naissença a l’estetica del romantisme alemand del Sturm und Drang (“Tempèsta e Passion”) a partir de la fin del sègle XVIII.
 
Lessing èra l’amic del grand filosòf Moses Mendelssohn (desparegut en 1786) dont l’òbra es importantissíma per aver promogut la dobèrtura de la cultura josieva a la cultura alemanda de son temps es-a-dire l’Aufklärung[1], lo “Sègle de las Lutzes”. L’òbra del filosòf josieu provocava l’admiracion de Lessing e podèm considerar que lo modèl de tolerància que Nathan representa dins la pèça es l’encarnacion teatrala de la personnalitat etica de Moses Mendelssonh descricha despuèi lo punt de vista de son amic.
 
Rapelèm la tèsi massissa que Nathan defend a prepaus de la nocion de tolerància: tolerar es metre l’amistat au-dessús de la vertat. Verai es aiçò que pòt produire de l’amistat, fals allò que produís de l’òdi. A aquela tèsi, s’ajunta una parabòla que Nathan va racontar a Saladin, qu’apelaram “la parabòla dels tres anèls”.
 
Cal explicar un pauc dins quin contèxte Nathan presenta aquela faula: Saladin es preissat pels problèmas financièrs que coneis son administracion e a besonh de demandar al ric Nathan un pauc d’argent. Mas per aquò far sens se sometre al ric josieu, elabora una trapèla en li demandant de respondre a una question “quala es la fe vertadièra?” çò a fin d’o confondre dins un double-bind,  en o forçant siá a defendre sa fe judaïca mas en ofensant, de fach, lo Sultan musulman, siá, per ofensar pas lo fièr Sultan, d’abjurar, al mens fàcia a el, sa pròpria fe, çò que permetriá a Saladin dins lo dos cas, de li empruntar d’argent amb serenitat. Mas èra sens comptar sus la saviesa de Nathan que daissarà pas de susprendre l’orguelhós Saladin.
 
 
Acte III, scèna 7 (Saladin, Nathan)
 
(Pausada sa question e après aver daissat Nathan pensar un moment, lo Sultan torna per escotar sa responsa. ndlr)
 
Saladin: (La via es liura ). Torni pas tròp lèu? As finit? – Alavetz, parla. – Degun nos pòt escotar.
 
Nathan: L’univèrs tot entièr pòt ben nos escotar.
 
S: Nathan es ben segur de son afar? Ah! Vaquí çò qu’apèli un savi! Amagar pas jamai la vertat! Tot metre en jòc per ela! Son còs, sos bens – sa vida!
 
 N: òc, òc, quand aquò’s util e necessari.
 
 S: D’ara enlai, doncas, gausi esperar tenir de bon drech un de mos títols, lo de Reformator de l’Univèrs e de la Lei.
 
 N: Polit títol, per ma fe! Mas, Sultan, abans que me dobrisqui entièrament a tu, me permisses de te contar una istorieta?
 
S: Perqué pas? Soi totjorn amator d’istòrias – mas plan contadas.
 
N: Ah!  Aquò... Plan contadas, es pas mon afar, de verai.
 
S: Modestia e orguelh, tornamai? – Anèm! Conta, conta!
 
N: Un còp i aviá en Orient, longtemps fa, un òme que possedissiá una baga d’una valor inestimabla. La pèira èra una opal, mirgalhejant mila bèlas colors. Aviá la vertut secreta de rendre agradable a Dieu e als òmes aquel que la portava, animat d’aquela conviccion. Qué de susprenent se  lo nòstre òme la portava totjorn al det, e que prenguèt la decision de la conservar eternament per sa Maison? Veicí çò que faguèt: la leguèt, la baga, al mai aimat dels sieus filhs – en ordenant qu’aquel, a son torn, la legasse a son filh mai aimat e que, perpetuelament, lo filh preferit, sens consideracion de naissença, per la sola vertut de la baga, venguèsse lo cap, lo primièr de sa Maison. Enten-me, Sultan.
 
S: T’enteni. Contunha!
 
N: Aquela baga, ental transmesa de paire en filh, finiguèt per escaire un jorn a un paire de tres dròlles: tots tres li obesissian de la meteissa manièra e el podiá pas s’empachar de los presar tots tres de la meteissa manièra. De còps solament, quand se trapava sol amb un d’eles, cadun a torn de ròtle e que los dos autres paratjavan pas l’efusion de son còr, cadun, a son torn, li semblava lo mai digne de la baga…Aguèt alara la piedosa feblesa de la prometre a cadun dels tres…Aquò durèt que durèt…Mas arribèt l’ora de la mòrt, e lo bon paire se trapèt dins l’embarràs. Sofriguèt amb l’idèa de  ferir dos de sos filhs que se fisèron a sa promesa. Qué far? S’adreiçèt secretament a un artesan e li mandèt fargar doas autras bagas sul modèl de la sieuna, amb l’òrdre d’estalviar ni pena ni argent per las far en tots punts parièras a la primièra. L’artista capitèt. Quora li menèt las bagas, lo paire foguèt pas capable de distinguir l’originala. Rassegurat, convoca sos filhs, cadun separadament, dona a cadun sa benediccion e sa baga, puèi morís. M’escotas, Sultan?
 
S: T’escoti, t’escoti! despacha-te d’acabar ton istòria. Alara?
 
N: Ai acabat. La seguida se concep d’ela-meteissa. Lo paire es a pena desparegut que cadun arriba amb sa baga e vòl èsser lo cap de la Maison. Enquistas, disputas, cinquanta e dos accusacions, res i fa: impossible de provar quala es la vertadièra baga. Gaireben impossible tan plan coma per nautres, uèi lo dia, la vertadièra fe.
 
S: Qué? Aquò’s tota ta responsa a ma question?
 
N: Mon excusa, al mens, se me risqui pas a distinguir entre las bagas, es que lo paire las faguèt executar justament per qu’òm las posca distinguir pas.
 
S: Las bagas! Jogas pas amb ieu! Me sembla que las religions que mencionèri podon perfachament èsser distinguidas. Fins al vestit, lo beure e lo manjar.
 
 N: Òc, mas non pas s’òm considera lors fondaments. Totas, d’efièch, son fondadas sus l’Istòria, escricha o orala, non pas? E quand s’agís d’Istòria, cal ben creire sus paraula aquel que la transmet. Or de qual se met lo mens en dobte la paraula? Dels sieus, non pas? Dels de la nòstra sang. Dels que, despuèi nòstra enfància, nos an donat de provas de lor amor; dels que nos an pas jamai enganats o sonque quand èra melhor per nautres. Cossí creiriái ieu mens mos paires que tu, los tieus? O inversament…Podi ieu exigir de tu qu’accuses tos rèires de messòrgas per contredire pas los mieus? O inversament…Aquò val tanben pels Crestians, non? Tornèm a las nòstras bagas. Los filhs, l’ai dich, se citèron en Justicia; cadun jurèt davant lo jutge que teniá la baga directament de la man de son paire, e èra verai tè! Après aver obtengut d’el, despuèi longtemps, la promesa de gausir un jorn dels privilègis que procurava –  èra verai aquò tanben! Lo paire, affirmava cadun, podiá pas los aver enganats; e cadun, mailèu que de far pesar un tel sopçon sus un paire tant aimat, vesiá pas d’autra solucion que d’accusar sos fraires de duplicitat, malgrat tota l’estima qu’el lor portava. E cadun jurava de desmascar los traitres e de se vingar.
 
S: E lo jutge? – Ai grand’preissa d’ausir çò que faràs dire al jutge! Parla!
 
N:  Lo jutge diguèt: “Se me mostratz pas aicí e ara lo vòstre paire, vos remandi cadun al sieu. Pensatz que siagui aquí per resòlver d’enigmas? O ben volètz que la baga vertadièra se meta a parlar? Esperatz! Ausissi dire que la vertadièra baga possedís la vertut magica de rendre agradable a Dieu e als òmes? Tè! Aquò, que déu trencar! Las falsas bagas, elas, o podran pas! Bon alara, qual es aquel de vosautres que los dos autres aiman lo mai? Anèm, parlatz! Vos calhatz? Las bagas an doncas d’efièch pas que per lor proprietari? N’an doncas pas per los autres? Cadun s’aima el-meteis abans tot? E ben, sètz alara tots tres d’enganaires enganats! Las vòstras bagas son falsas, totas, amai! La baga vertadièra foguèt sens dobte perduda. Per amagar aquela perda, per la compensar, lo vòstre paire ne faguèt far tres per una.” 
 
S: Magnific! Magnific!
 
N: “En consequéncia, contunhèt lo jutge, acceptatz, en manièra de verdict, mon conselh – o ben partètz! Veíci mon conselh: prenètz la situacion coma ela se presenta. Se cadun de vosautres recebèt la baga de son paire, que cadun, en tota certitud, la tenga per vertadièra. Benlèu que lo vòstre paire volguèt pas tolerar mai longtemps dins sa Maison la tirania d’un sol anèl? E  -  aquò’s segur -  Vos aimèt tots tres e d’un amor egal, ja que se refusèt a ne ferir dos per ne favorisar pas qu’un. E ben! Que cadun, de tot son estrambòrd, imite aquel amor pur de tot prejutjat! Que cadun rivalise per donar a sa baga la vertut de la pèira! Que seguisca a aquela vertut la dolçor, la d’un còr tolerant, amb de benfachs e un profond estacament a Dieu! E s’en seguida, la vertut de las pèiras se manifesta a çò dels enfants dels enfants dels vòstres enfants, vos convocarai de nòu dins mila còps mila ans davant aquest tribunal. Alara sèira aicí un òme mai savi qu’ieu: jutjarà el. Anèm!”  Ental parlèt lo jutge tot plen de modestia.
 
S: Dieu! Dieu!
 
N: Saladin, se te sentisses aquel òme mai savi…
 
S: Ieu, polsa? Ieu, nient? O Dieu!
 
N: Qu’as doncas, O Sultan?
 
S:  Car Nathan! Los mila còps mila ans de ton jutge son pas encara passats. Aquela plaça es pas la mieuna – Vai! Vai! Mas siá mon amic.
 
N: Saladin aviá pas res mai a me dire?
 
S: Res.
 
 
Aber sey mein Freund, tornarmai
 
Òm pòt remarcar qu’aquí novament, lo tèma final de l’amistat ven passar davant la recèrca de la “vertat”, al mens presentada dins son sens limitat per la question-trapèla de Saladin: Was für ein Glaube, was für ein Gesetz Hat dir am meisten eingeleuchtet? (“Quina fe, quina lei es la melhora/ la que “fa mai de sens” (eingeleuchtet) per tu?”) La responsa que Nathan desvolopa amb la parabòla seriá benlèu, dicha en tèrmes brèus: la fe vertadièra, la que “fa mai de sens” (engeleuchtet) es la que produís d’amistat, la que vor Gott und Menschen angenehm  “rend agradable/amistós (angenehm) a Dieu e als òmes” se se poiriá benlèu traduire angenehm (amical, agradable, plasent) per amistós, sens tròp vòler ne forçar lo sens.
 
Donc finalament, Saladin es el-tanben, coma los dròlles de l’istòria, un “enganaire enganat” de vòler confondre lo josieu Nathan e se trapa meravelhat per la responsa. La conclusion del nòstre tròç me sembla fòrça pertocanta. Saladin s’escria, quand Nathan li prepausa de venir aquel que jutjarà de qual deten la fe / baga vertadièra, lo Sultan respond: Ich Staub? Ich Nichts? (Ieu Polsa? Ieu Nient?). Aquel moment ont lo fièr Sultan quita la pompa e l’orguelh de sa fonccion, fàcia a la vertat nusa e poderosa de Nathan, me sembla un del mai fòrt de la pèça. Lo meteis de conclure açò a Nathan, que me sembla pas pus gaire la pena de comentar, tant resumís plan la pensada de Lessing: Aber sey mein Freund! (“Mas siá mon amic”!)
 
 
 De Pere IV d’Aragó a Boccaccio
 
Ont Lessing trobèt aquela magnifica istòria? Dins sa correspondància, confessa l’aver manlevada   a la novella III de la primagiornata del Decameron de Boccaccio, intitolada: I tre anelli (aquí en francés e en italian). La repren gaireben tota, al mòt près. Mas après qualquas brèvas recèrcas sus las originas de la parabòla a çò de l’autor toscan, quala foguèt pas ma sospresa de descobrir que lo quite Boccaccio l’aviá el tanben manlevada a una tradicion orala josieva sefardi, que nos mena en plen reialme d’Aragon del sègle XIV. D’efièch, la scèna que descriu Nathan (III,7) es en realitat una forma de disputatio medievala entre de membres de partits, d’opinions o de religions opausats, evenement intellectual plan comun a l’Edat Mejan. Dins l’article “Disputations” de la JewishEncyclopedia, l’istoria dels anèls que Boccaccio recuperèt e integrèt a son Decameron e que permetèt a Lessing de la conèisser, es dicha inspirada d’una “disputacion amicala” (friendlydisputation) es-a-dire una disputa teorica “que, autentica o embelida per las legendas, es mencionada a çò de Solomon ibn Verga dins son ShebeṭYehudah” çò ditz la JE en linha
 
Semblariá qu’aquela disputatio a respècte d’un tal subjècte filosofic e teologic aguèsse lòc de verai a la cort de Pere IV “el Ceremoniós” (o mailèu “El del punyalet” en aquel cas) per tentar confondre de sabents josieus en lor pausant la meteissa question que Saladin a Nathan, la de “la melhora fe.” Lo savi josieu-espanhol qu’es lo presumit autor de la parabòla, metent en scèna aicí dos anèls e non pas tres, seriá doncas un cèrt Efraïm ben Sango, identificat benlèu amb Don Santo de Carrión (dich tanben Rabbí Sem Tob ben Ishaq ibn Ardutiel) autor d’un libre de proverbiosmorales del sègle XIV escrich en judéo-castelhan amb de caractèrs ebraïcs [2] . Òm pòt imaginar, a condicion qu’aquela istòria siá pas completament legendaria, que la reaccion de Pere “lo Ceremoniós” foguèt pauc o pro la meteissa que lo nòstre Saladin dins la pèça de Lessing, mas aquí es a l’istorian de trencar.
 
Dins la darrièra partida d’aquela seria consacrada a Lessing, tentarai prepausar una intepretacion filosofica de la parabòla, a partir de l’experiéncia contemporanèa de la “Mòrt de Dieu” e d’una intepretacion  originala de la libertat humana dins l’encastre de la pensada islamica, la de l’òme-eiritièr (khalif).