I a monde que son coneguts per lor òbra artistica. N’i a d’autes que son celèbres per çò qu’an realizat de fòrt e de coratjós pendent lor vida. N’i a enfin d’autes encara que’s pòden admirar per lors idèas, plan sovent pr’amor qu’èran en avança sus lor epòca e que demandavan una vision novatora. Gabriela Zapolska s’amerita nòste respècte per las tres rasons a l’encòp. Èra una actora e autora polonesa.
 
Se cau imaginar que Gabriela, de son nom vertadèr Maria, èra nascuda en 1857 dens una region de l’empèri austrio-hongrés, la Volinia (Wołyń en polonés e Волинь en ucrainian), tradicionalament polonesa e qu’adara se tròba au nòrd-èst d’Ucraïna.
 
Sa familha aparteng a la noblessa foncièra catolica, que podèm endevivar fòrça tradicionala. Pr’aquò la Gabriela va pas a l’escòla mes estudia a casa dambe preceptors. A l’adolescéncia, frequenta bracament l’Institut Pedagogico-Scientific de Lwów.
 
Son hat de gojata de bona familha es dejà tot sagerat. En 1876, a pas que dètz-e-nau ans quan es maridada contra sa volontat a un lòctenent de la guardia imperiala. Dejà son esperit de rebèlla le dicta de seguir pas lo camin tot traçat. Son coble es una mauescaduda de las bèras. En 1881 comença d’escríver. Sa purmèra novèla s’apèra “Un jorn de la vida d’una ròsa” (Jeden dzień z życia róży) e sortís la medisha annada que son purmèr raconde: Małaszka.
 
Çò de susprenent es que la joena autora s’enscriu de tira dens l’estile deu “naturalisme” deu quau la figura de proa en Occident s’apèra Emile Zola, e se clinar sus la vida deu petit pòble dambe un discors meslèu sociau.
 
Las presas de pausicions a favor deus oprimits serà pas lo sol combat que’u coneishèm, la dehensa de las minoritats, particularament deus Jusius, deus mès vulnerables, de las prostituidas, e sustot la question de la plaça de la hemna seràn presentas tot lo long de son òbra.
 
En 1882, es la rompedura totala. Trenca a l’encòp los ligams dambe la familha e son marit e se’n va hèr l’actora de teatre dens una tropa caminaira que vira en Galicia. Paucas gojatas, a l’apòca, podèvan aver autan de coratge ende s’aborrir dens una vida on i avèva pas nada plaça ende hemnas solas. Exprimís sovent son animositat de cap aus òmes, acusats d’estar “l’encausa màger deus malurs qu’una hemna pòt encontrar dens son existéncia”.
 
Dens un de sons romans, hè díser a un personatge: “Un tròç de còs blanc, vaquí tot çò que desiran los òmes” (Kawałek białego ciała! Oto wszystko, czego pragną mężczyźni).
 
Mes una auta citacion muisha tanben una cèrta sensualitat: “Cada hemna es un piano, cau sonque ne saber tocar.” (Każda kobieta to fortepian – tylko trzeba umieć grać).
 
En 1885-1886, escriu un roman sociau, Kaśka Kariatyda (Catinon la Cariatida) que descriu dambe fòrça compassion la vida d’una hemna sola obligada de trabalhar en çò de mèstes borgeses. La critica sociala i es meslèu virulenta, mes realista.
 
En 1888, obteng lo divòrci e, segon unas honts, tempte de’s suicidar. A dejà compausats uns romans, unas novèlas e unas pèças de teatre.
 
En 1889 se’n va tà París on hè l’actora au Théâtre Libre d’André Antoine. I demorarà cinc ans pendent los quaus frequenta lo mitan deus pintres avantgardistas “nabi”. Un còp tornada en Polonha, es engatjada au teatre nacionau a Varsovia puèi au teatre Słowacki de Cracovia.
 
Son biais libertari de víver e de practicar son art, tanvau los tèmas encara tabó abordats dens son òbra, ne hascón la cibla màger de la critica conservatora de l’epòca. Teodor Jeske-Choinski, lo critic mès escotat d’aqueste periòde qu’escrivèva dens la revista Niwa, l’arcastava pas mens que “son immoralitat, sa luxúria e sa vulgaritat”. Serà pas qu’a la virada de las annadas vint que lo ton de la borgesia de cap a son trabalh s’apatzarà.
 
Son caractère contestatari la mian a entrar en conflicte dambe la direccion deu teatre Słowacki, a deishar son pòste e a apitar sas estructuras pròpias, lo teatre independent que pòrta son nom e una escòla dramatica.
 
En 1904 se marida dambe lo pintre Stanisław Janowski, mes lo divòrci serà prononciat en 1910.
 
En 1907, publica la pèça “La moralitat de Dauna Dulski” (Moralność pani Dulskiej), una critica rufa de la petita borgesia varsoviana, que vaserà un classic de la literatura au programa de literatura de l’educacion nacionala uei lo dia en Polonha.
 
En 1909, son roman O czym się nie mówi (De qué se parla pas) segotís pregondament lo mitan conservator e lèva la polemica per son evocacion de problèmas meslèu esconuts a l’epòca qu’èran la prostitucion e las malautias venerianas.
 
En 1912-1913, es directora deu Teatr Premier, collabora coma critica teatrala dambe jornaus coma Gazeta Krakowska mes i publicarà tanben uns huelhetons.
 
La dauna nos deishèc 41 pèças de teatre, 23 romans, 177 novèlas, 252 articles de jornaus, un scenari e una 1500 letras. 7 films estón tirats de son òbra.