Provincializing Europe
 
Coma l’avèm apercebut dins la perspectiva istorica precedenta a propaus del concèpte de “renaissença”, l’Europa modèrna se reinventèt, a un moment donat de son istòria, a partir del sègle XIV e XV a la favor de grandas transformacions economicas, socialas, tecnicas, e volguèt se fondar ela-meteissa coma la digna eiretièra de l’Antiquitat greco-romana, elaborant atal una estrategia de travada, de “refolament” de l’eiretatge, greco-arabi. L’umanisme en occident, representèt alara l’aparicion o mailèu l’invencion d’un nòva concepcion de l’uman, inspirada per una redescobèrta de la tradicion filosofica e politica dels greco-romans e dels greco-arabis, e que plaçariá la figura de “l’òme” al centre de la pensada e dels sabers, pels sègles a venir.
 
A aqueste moment de la nòstra reflexion cal distinguir dos sens qu’emplegam quand parlam “d’umanisme”:
 
L’objectiu de presentar las causas d’aquel biais seriá doncas de provincializar Europa - per reprene la formula de l’istorian  Dipesh Chakrabarty, de concèbre lo gèste dels europeus del XVen coma sonque una expression possibla, istoricament e conceptualamaent situada, particulara, de l’umanisme al sens categoric. Lo biais que voldriái esquivar seriá d’essencializar “l’umanisme” europeu en l’istoricizant, per far de son expression istorica particulara la sola e unica possibilitat de pensada “umanista”, daissant alara a la pensada contemporanèa una alternativa entre:  
 Lo problèma es dels grèus, e met en question la validitat generala de “l’umanisme” coma concèpte e categoria filosofica: d’efièch, qué val l’universalitat supausada de l’umanisme, s’es pas que lo mòde de pensada d’una categoria restrencha d’umans, los de l’occident europeu?
 
L’interés de provincializar (l’umanisme d’) Europa, es de permetre a una pensada umanista de poder s’exprimir en quitant la necessitat d’una referéncia a las praticas e als presupausats filosofics del periòde occidental modèrn, es-a-dire, de descolonizarl’umanisme de l’umanisme europeu istoric. Seriá tanben la possibilitat de descriure e de categorizar de formas de vida e de pensada qu’an pas cap de rapòrt conceptual e/o geografic amb çò qu’apèlam “umanisme” dins aquel sens.
 
L’objectiu d’aquela provincializacion seriá doncas de liberar lo concèpte “d’umanisme” del raubatòri teoric que los occidentals dels XVen li faguèron subir, per lo rendre a qual de drech, es-a-dire a l’umanitat tota, diversa dins sas formas istoricas, sas racionalitats e conceptualizacions teoricas, ansi que sas expressions lingüisticas. Un umanisme radical, coma o aimariái conceptualizar e defendre, pòt pas far l’economia d’aquela diversitat exigenta.
 
Voldriái proposar alara de tornar una estona a la naissença conceptuala de l’umanisme, per ne far una pichona genealogia istorica e filosofica, dins l’amira de far variar la categoria umanista a fin que pòsca s’aplicar autenticament a de formas de pensada que son nascudas e que se son desvolopadas sens rapòrts istoricament, conceptualament e mai geograficament imediats amb lo regime de racionalitat pròpri a l’Europa occidentala modèrna.
 
Prendrai alara l’exemple d’una de la primièras grandas refòrmas religiosas e filosoficas coneguda dins l’istòria umana, la de Zarathuštra, que se debanèt a l’entorn de dos milenaris abans l’èra crestiana, dins un territòri que se sonava en avestic ancian Airyanem Vaējah (“la tèrra dels Arians”) e que los istorians situan entre lo Caucàs e l’Asia del sud.
 

Also sprach Zarathustra: los Gāthās
 
De Zaratostra, en avestic  Zarathuštra, en grèc Ζωροάστρης Zōroástrēs (“Zoroastre”), en fārsī زرتشت Zartošt e del zoroastrisme, uèi, se parla pas gaire. Los trabalhs pionièrs dels orientalistas francés  Abraham Anquetil-Duperron (1731-1805) e alemand Martin Haug (1827-1876) confirmèron la descobèrta d’Anquetil que foguèt un escandal dins la França de las Luses e que costèt fòrça a son autor, de saupre, que la pensada de Zaratostra es sens dobte un dels primièrs monoteismes coneguts de l’istòria escricha de l’umanitat.
 
Zaratostra es lo grand reformator de la religion tradicionala dels indo-iranians o “Arians”, d’un etnonim ancian *arya- que donèt l’avestic airya “venerable” e lo sanskrit ārya आर्य “nòble”, pòble tras qu’ancian fugissent al segond milenari abans nòstra èra las estepas eurasianas, entre la Vòlga e lo Pont-Euxin, per viure jos de cèls mai clements.
 
Los indo-iranians divisèron en tres: 1/ Los que partiguèron vèrs l’occident per formar la strata “indo-europèa” dins la granda mescladissa europèa dels pòbles (escrivi ieu meteis actualament dins un lengatge “indo-europeu” mutant): Albaneses, Eslaus, Balts, Cèltas, Germans, Grècs, Italics. 2/ Los que demoraràn dins lo Caucàs (Armenians, Scits e Eslaus) e sul Planòl Iranian (Iran es una evolucion del vièlh-persan ariya, autra evolucion d’*arya-), que li dison tanben expressament, PlanòlArian; entre l’Orient-Mejan e l’Asia centrala, los monts Zagròs d’un caire, la mar caspiana e lo Kopet-Dag de l’autre. Compren grosso modo Azerbaïdjan, Turkmenistan, Iran, Pakistan occidental e Afganistan meridional. 3/ Los, enfin, a l’èst, qu’an traversat la val de l’Indús (en sanskrit सिन्धु, Sindhu, en vièlh-persan Hinduš, donant mai tard lo grèc Ἰνδία, Indía) que donaràn naissença a l’Índia giganta.
 
Dins la seccion de l’Avesta compilacion indo-iraniana de tèxtes sacrats, apelada Yasna (“lo sacrifici”, que tracta de liturgia) 17 cants o hats foguèron isolats pels prèires e mai tard linguisticament per la filologia (28-34, 43-51 e 53) a fin de constituir los Gāthās,17 cants escriches, çò dison, per Zaratostra el meteis, dins una lenga dicha gatica, tanben nomenada vièlh-avestic, un dels pus vièlhs lengatge indo-iranians, que s’extinguèt al sègle III abans n.è.
 
La refòrma zoroastriana consistiguèt a subsumar lo politeisme tradicional dels arians ancians, adorant una tièra d’ahura (“entitat divina/dieu” en avestic) violents e sanguinaris, ahura es असुर asura en sanskrit vedic, que passèt curiosament a significar “entitat opausada als dieus” es-a-dire “entitat demoniaca” dins l’indoïsme, representants de fòrças naturalas o de fenomèns umans, coma per exemple los tres ahura mai antics: Mithra,ahura dels contrats, Varuna, ahura del cèl e Indra, ahura de la guèrra, jos la tutèla d’una sola e unica poténcia, abstracha e transcendenta, que sonèt AhuraMazdā.
 
Segon Khorso Khazai Pardis, ahura se descomposa en ahu- significant “existéncia” o “èsser” e -ra, que se pòt traduire per “que possedís”. Mazdā es “la sapiéncia infinita” o “lo sus-intellècte” o encara “l’esséncia creatritz e intelligenta”.  AhuraMazdā“Aora Mazdà”, se poiriá traduire doncas al nivel teologic coma l’èsser que possedís la sapiéncia, al nivel etic coma l’existéncia de que lo fondament es la sapiéncia.
 
Ahura es doncas un tèrme que lo reformator manlevèt a la teologia ariana antica. Totun, amb l’ajust de Mazdā, Zaratostra inovèt en introduisent dins son discors una dimension filosofica inausida; s’es verai que la φιλο-σοφία, filo-sofía es la φιλία (philía, l’amor/l’amistat) de la σοφία (sophía, la sapiéncia). La meditacion e la predicacion de Zaratostra se revoltèt contra l’empèri tradicional de la fòrça, representat pels ahura de la tradicion ariana, e cerquèt, lo camin d’Asha (la Justesa), primièr e mai important atribut d’AhuraMazdā, amb una interrogacion e una meditacion personala, qu’excluís pas lo dobte e lo questionament.
 
L’iníci dels 20 capítols del cant IX per exemple, manifestan amb fòrça una repeticion d’injonccions (“Diga-me, o Aora Mazdà, que comprengui clarament...”) puèi d’interrogacions e de dobtes, traduisent aquela set de compreneson e de saber que fa la prigondor e l’originalitat de la pensada de Zaratostra.
 
Ansi dins lo cap.6 del cant III (Yasna, hat 44):  
 
(6) Diga-me, o Aora Mazdà,/ que comprengui clarament: / son vertadièrament justas, / aquelas paraulas que disi, qu’apreni, qu’ensenhi?/ Es verai qu’Armaiti (la Serenitat) / dins lo raionament de Vohu Mana (la Pensada Justa),/ espandís Asha (la Justesa) dins lo mond e auça l’energia de Khastra (lo Mestritge de Se) demièg lo pòble? O Mazdà, diga-me: per qual faguères aquel mond jòios e fertile?
 
L’especialista del zoroastrisme e zoroastrian Parsi el meteis, Khosro Khazai Pardis, que publiquèt de reviradas e d’estudis en francés, anglés e persan, considera qu’una datacion racionala dels escrichs de Zaratostra, a partir dels trabalhs astronomics del sabent iranian Zabih Behrouz, poiriá èsser lo XVIIIen sègle abans la nòstra èra, donant mai exactament la naissença de Zaratostra per l’annada 1738; l’arqueologia, quant a ela, estimariá l’existéncia de Zaratostra après 2000 abans n.è.

Dins totes los cas, la pensada de Zaratostra, exprimida dins los Gāthās, es a l’encòp un cant d’invocacion a la glòria d’Aora Mazdà e una meditacion sul sens de l’existéncia umana. Es la recèrca d’un progrés e d’una perfeccion tant personala coma collectiva, senon universala. Aital comença lo primièr cant dels Gāthās (Yasna, hat 28), :
 
Lo zoroastrisme es segurament una de las primièras grandas pensadas filosoficas de l’istòria de l’umanitat, e tot simplament, çò’m par, un de sos primièrs umanismes, al sens larg, vertadièrs. Aora Mazdà possedís aital una tièra de sièis atributs que servísson coma referéncia ideala pel camin personal de perfeccionament e la recèrca d’una vida melhora. Aqueles sièis  principis d’una existéncia justa e umana son, dins l’òrdre:
 
Dins la linha del filològ Martin Haug, que publiquèt sos Essays on the sacred Language. Writing and religion of the Parsis a Bombay en 1862, òm pòt dire que lo zoroastrisme es, del punt de vista de la teologia, un monoteisme e del punt de vista de l’etica, un dualisme. Foguèt el qu’introduiguèt, bensai pel primièr còp dins l’istòria de las idèas, la nocion de Daena  “Consciéncia”, d’ont Daena Vanguhi “la Bona Consciéncia” nom qu’atribuiguèt el meteis a sa pensada. Foguèt segurament una de la primièras conceptualizacions de la libertat umana o mailèu d’una “rason pratica” presa entre dos principis: SpentaMainyu “la Mentalitat/Pensada que fa progessar/Bona” e AngraMainyu “la Mentalitat/Pensada angoissada/Marrida.”
 
Aital s’obrís lo cant II dels Gāthās (Yasna, hat 29):
 
 
De l’environament intellectual de la Persa zoroastriana nasquèron mai tard d’autres sistèmas de pensada que son mai coneguts: al sègle III de la n.è lo maniqueisme, predicacion de Mani (m. 277), que conceptualiza, al lòc del dualismeetic de Zaratostra, un dualismeteologic, mas tanben lo mazdakisme, movement religiós e revolucionari, menat al sègle VI de la n.è per Mazdak (m. 528) qu’interpretarà la quista de Zaratostra coma la vòlha de bastir un òrdre social e politic mai just e egalitari. Lo mazdakisme es vist per d’unes coma un aujòl oriental e luenchenc del socialisme europeu del sègle XIX.
 
Auriam tòrt de veire dins la pensada dels Gāthās sonque una tièra de deliris e de profecias misticas, eissudas d’un autre temps de l’umanitat. Coma l’escriu Paul du Breuil, grand especialista francés del zoroastrisme: “La sola profecia que l’autor dels Gāthās inaugura, es l’aveniment de la consciéncia umana e de la responsabilitat esperituala.” En tèrmes clars, lo prètzfach de la refòrma zoroastriana foguèt de menar los òmes a prene consciéncia de la causa seguenta, resumida per K.K. Pardis:
 
 Lo sens de la nòstra existéncia es de menar una vida urosa e jòiosa sus aquesta tèrra e la rason de la nòstra creacion es de prene activament part a l’amelioracion del mond, a fin que totes los èssers vius (umans, animals e plantas) viscan en patz e en plenitud.
 
Çò qu’es resumit remirablament per Zaratostra dins lo primièr vèrs del cap. 9 del cant III:
 
Sèm d’efièch benlèu fàcia a una de las pus arcaïcas elaboracion conceptuala de la question del sens de l’existéncia, e de la necessitat d’una interrogacion filosofica, d’una recèrca a l’entorn de çò uman. Pensada especulativa sus la natura de çò uman, mas tanben pensada dinamica, amb l’obligacion d’un engatjament responsable e critic dins lo mond per son avenir e son progrés, e çò a fin de permetre a totes los èssers d’escapar a la violéncia e l’injusticia. Aital parlèt Zaratostra al cant V, cap.15:
 
o encara, al cant XIII, cap. 5:
 
D’efièch, per los qu’an caminat devèrs Haurvatat (l’evolucion cap a la perfeccion), se dessenha alara lo darrièr atribut d’Aora Mazdà, Ameretat (l’imortalitat). Ameretat es lo punt ultim ont “l’umanitat de l’uman” es tant complèta e tant pròcha de la divinitat, “que realizarèm, çò escriu K.K Pardis, que sèm pas pus las creaturas qu’èram sus tèrra, mas de creators capables de s’autocrear de manièra etèrna.” (Les Gathas, p.81)
 
Ameretat es tanben un estat de consciéncia conceptualizat coma GaroDemana (la Demòra dels Cants) o  Vangueush Demana Manangho (la Demòra de la Pensada justa) e que s’oposa a DrujoDemana (la Demòra de l’Engana) tanben dicha Akishtem Demana Manangho (la Demòra de la Pièger Pensada). Los qu’an refusat Asha per causir Druj (l’Engana), la via oposada, es-a-dire, los messorguièrs, los enganaires, los violents eca., totes aqueles que vivon jol regime de la fòrça, dins l’injusticia e la violéncia, e que participan doncas pas cap a la beltat del mond, demoraràn dins DrujoDemana. Un mòt sus aquò: DrujoDemana (tot coma Garo Demana) es pas enlòc senon dins la consciéncia dels que s’i traparàn per causa de lor accion violenta, egoïsta, messorguièra.
 
Aital al cant XI, cap. 11 (Yasna, hat 46):
 
 Drujo Demana, que simboliza l’angoissa e la marrida consciéncia del violent, de l’enganaire, es ges d’infèrn etèrn. ShinvatoPeretu (Lo Pont de l’Estimacion) es l’estat de consciéncia del Just que, aprés aver acabat son camin cap a  Asha (la Justesa) en anant vèrs Haurvatat (l’evolucion cap a la perfeccion), déu “passar lo pont” per accedir al darrièr atribut d’Aora Mazdà, Ameretat (l’imortalitat), e dintrar finalament dins GaroDemana, per l’eternitat. Los violents, los trompaires, los messorguièrs, qu’an pas causit, per ignorància, çò ditz Zaratostra, la via d’Asha, devon esperar, dins l’angoissa de Drujo Demana per suenhar lor consciéncia del mal que faguèron e que se faguèron.
 
 La pensada de Zaratostra es un optimisme resolut, que refusa l’idèa kantiana d’un “mal radical”, ja que per el, çò mal serà definitivament vencut un jorn. La rason n’es que tot cambia e se transforma segon la via d’Asha, emai la consciéncia dels malfasents, qu’an causit çò mal pas que per ignorància. Aquela idèa, que “degun fa çò mal volontariament”, vendrà a çò de Platon “l’intellectualisme moral” defendut per son mestre Socrates:
 
Segon Zaratostra, anirèm doncas totes cap a GaroDemana, la “Demòra dels Cants”! D’après K.K. Pardis, Garo Demana evòca dins sa lenga, l’estat de consciéncia “lo mai sublime, lo mai creatiu.” Veicí doncas un luenchenc aujòl del nòstre paradís, dont l’origina etimologica iraniana, es plan eloquenta: παράδεισος, parádeisos  es una paraula utilizada pel primièr còp pel grèc Xenofòn (430-354) dins son Anabàsi per designar los “jardins” del Grand Rei de Persa, de que l’etimologia es l’avestic pairidaēza “barri nobiliari” puèi lo persan pardēz (“barralh”), çò que donèt lo latin paradisus, “paradís”.
 

Conclusion: lo deute impensat
 
 
Foguèt la primièra personalitat d’una Glèisa d’occident a reconeisser lo “deute de la Bíblia a respècte de Zaratostra.” Benlèu lo primièr, poiriam dire, a reconeisser l’exigéncia umanista d’una provincializacion de l’umanisme europeu. Amai, Franz König se revelèt a la suspresa generala, un grand coneisseire del zoroastrisme e de la lenga dels Gāthās, qu’aviá estudiat dins las Universitats de Roma e Viena.
 
 Mas perqué e cossí poiriái i aver “un deute” istoric e filosofic de l’umanisme occidental, a respècte de Zaratostra e del zoroastrisme?

 
Bibliografia indicativa
 

---

NB: totas las traduccions dels Gathas son fachas sus la basa de la traduccion francesa (amb lo lexic francés-avestic) de Khosro Khazai Pardis, publicada dins: Les Gathas, le livre sublime de Zarathoustra, trad. e present., Khosro Khazai Pardis, Albin Michel, París, 2006
 
NB bis: las traduccions del grèc son pas totjorn mieunas, mas tostemps revizadas per ieu.