Lo miracle grèc
 
Dins Process and Reality (“Procés e Realitat”), paregut en 1929, Alfred North Whitehead escriguèt que the safest general characterization of the European philosophical tradition is that it consists of a series of footnotes to Plato (la caracterizacion generala la mai certana de la tradicion filosofica occidentala es qu’es pas qu’una seguida de nòtas de bas de paginas als Dialògs de Platon).”    (Whitedhead, 1978, p.39)
 
Lo platonisme es d’efièch un dels fondaments filosofics de l’umanisme europèu. La redescobèrta al XVen sègle en Itàlia de la pensada completa de Platon, après mantes sègles de dominacion escolastica e aristoteliciana, foguèt lo començament de la “Renaissença” amb la fondacion per Cosimo de Medici de l’Academia de Florença en 1459 e la publicacion en 1491 de la traduccion latina de sas òbras per Marsilio Ficino.  La pensada que nos leguèt los Dialògs de Platon (Πλάτων, Plátōn, m. 347 a.n.è) amb la figura tutelaria de Socrates (Σωκράτης, Sōkrátēs m.399 a.n.è) representa efectivament la forma originala – grèca, de la nòstra racionalitat pròpria. Mas perqué la Grècia? E perqué Platon?
 
Coma o ditz, en patés de Londres, lo Cambridge Companion to Plato (p.1), Platon, foguèt the first Western thinker to produce a body of writing that touches upon the wide range of topics that are still discussed by philosophers today under such headings as metaphysics, epistemology, ethics, political theory, language, art, love, mathematics, science, and religion.
 
Per se l’explicar, puèi que la rason istorica se sufiguèt pas, òm parlèt del miracle grèc. Òm déu aquela expression a Ernest Renan (1823-1892), istorian e orientalista francés d’origina bretona. Mas sens voler refusar als hellèns lor drech al “miracle” e sens voler minimizar lor idiosincrasia excepcionala, cal reconeisser que son estats sustot, Platon comprés, d’eretièrs e de renovators mai que de creators absoludament originals. Coma totjorn, òm vei pas de “miracle” que lai ont ne volèm veire.
 
L’objectiu d’una provincializacion teorica de l’umanisme europèu, a fin de poder defendre un umanisme radical, demandariá alara de perspectivizar aquela concepcion per tròp “eurocentrada” de la Grècia, que s’espandiguèt despuèi l’epòca de la dicha “renaissença” europèa fins ara. Desoccidentalizar aquela Grècia pantaissada, per la rendre al mond e a l’umanitat entièra, aquò seriá lo programa d’una provincializacion racionala de l’umanisme occidental.
 
Un primièr argument seriá que las relacions de la Grècia amb l’Africa, sustot l’Egipta, son plan conegudas despuèi totjorn: Licurg, legislator mitic d’Esparta, Solon (m.558 abans n.è), grand legislator de la ciutat d’Atènas, considerat coma un dels “sèt Savis” als fondaments de la cultura grèca classica, Talès de Milet (m. 545 a.n.è) Democrit (m. 370 a.n.è), Platon e plan d’autres s’enanèron en Egipta per lor formacion intellectuala. D’unes passatges famoses dels Dialògs platonicians ne testemònian. Aquí, un ben conegut del Timèu (22a-c) ont es facha mencion de l’importància dels viatges egipcians de Solon:
 
 Mas, enlai de l’influéncia afro-egipciana los grècs se son tanben aprochats de l’empèri Persa, gigant e fascinant vesin amb lo qual èran de longa en contacte e en conflicte:
 
Totjorn segon Jean Kellens, una tradicion que Clamenç d’Alexandria (150-220) atribuís a un cèrt Alexandre Cornèli Poliistòr (ὁ Πολυΐστωρ, hópolyhistor, “lo fòrt sabent”), escrivan roman del Ièr sègle, Pitagòras (m. 485 a.n.è) dont l’influéncia sus Platon foguèt tan vesedoira que lo paure atenian es estat sempre acusat de plagiat, Pitagòras doncas, auriá recebut, en mai dels 22 ans d’estudis e de formacion egipciana (13 ans per Platon), un ensenhament a Babilòna, çò ditz, de la part de Zaratostra el-meteis.
 
 
Aital, la filosofia occidentala tota entièra, dins l’istòria de son aparicion a çò de Pitagòras e Platon, lo darrièr en guisa de first Western thinker, coma disiá lo Companh de Cambrigde, seriá pas qu’una, cèrtas, estabosissenta e segon Nietzsche indespassabla, reinvencion-reconceptualizacion dels sabers afro-egipcians, notadament en geometria e en matematicas, dont sabèm l’importància per Pitagòras tant coma per Platon e d’una pensada etico-religiosa de lontana origina persa e zoroastriana tal que se poiriá ensenhar a Babilòna al sègle VI a.n.è. D’efièch:
 
Per tornar sul gèste platonician, a començar per l’inventio platonico-pitagoriciana de la figura del philósophos, se poiriá interpretar la filosofia de Platon – particularament la qu’es exposada dins la Republica e las Leis, coma una vòlha plan vigorosa de refòrma morala de las tradicions religiosas e de las institucions politicas de son epòca, comparabla a çò que volguèt far Zaratostra en son temps (emai se sabèm pas quand exactament) menant a la formacion del gigant empèri persa Aquemenid al sègle VI a.n.è., es-a-dire mais o mens un sègle abans l’apogèu classic d’Atènas e exactament a l’epòca de la predicacion de Zaratostra segon la majoritat dels sabents.
 
 
“Un Moïse que charra grèc”
 
LaRepublica o de la Justícia, (Περὶ πολιτείας, Perì politeías, “a propaus de l’estat” o Πολιτεία, politeía, “la constitution”) es l’òbra de la maturitat de Platon, la mai representativa e la mai estudiada per qual desira coneisser sa pensada. Una analisi rapida s’impausa per justificar l’idèa avançada mai naut, sus la dimension reformatriz de sa filosofia.
 
Los premièrs libres de LaRepublica s’obrísson amb una questionament menat per Socrates, sus la natura de la “Justícia” (δικαιοσύνη, dikaiosúnè), interrogacion copada tre la debuta per l’intervencion brutala del sofista Trasimac (Θρασύμαχος, Thrasúmakhos, nascut en 459 a.n.è) per qual la soleta justícia valabla es la justícia “naturala” es-a-dire la lei de la fòrça. Abans de comencar una refutacion prigonda d’aquela tèsi provocatritz, lo filosòf proposa doncas que se tempte la definicion de la dikaiosúnè. Es a partir del libre III (386 a), que las consequéncias de l’ensag de definicion de la justícia prendràn un torn politic e reformator.
 
Per comprene realament çò qu’es la justícia, Socrates imagina doncas lo fonccionament d’una ciutat ideala, car çò qu’es escrich en “caractèrs gròsses” dins la ciutat justa se poirà legir “en pichòt” dins l’òme: serà doncas question d’una reformacion radicala de l’educacion ateniana, de reorganizacion de la vida sociala e politica, devent servir de modèl per la conducha de la vida. Socrates instaura un regime de ruptura amb la tradicion grèca, la famosa παιδεία (paideía, “formacion, educacion”), al fondament de l’identitat hellenica. Segon el la paideía dels òmes ideals, los “Gardians” de la Ciutat de venir, déu exclure las ficcions e las poesias presentant de modèles immorals, particularament las d’Omèr, que totòm coneis, a respècte dels dieus tradicionals grècs, totas plenas d’istòrias de viòls, de sang e de crueltat, al profièch d’una paideía filosofica e morala presentada al libre IV, (427 e 10-11) insistissent suls principis  seguents:
 
 
Un agach atentiu a la tièra platoniciana, qu’òm pòt comparar a la dels sièis atributs d’Aora Mazdà, seriá benlèu en mesura d’identificar una origina possibla de l’inspiracion morala que guidèt l’elaboracion d’aquelas vertuts platonicianas, dont la posteritat sul crestianisme europèu fa ges de dobte: vendràn plan de sègles mai tard, las vertuts dichas cardenalas (del lat. cardo, “carnièra”) e teologalas (del gr. θεός, theós, “dieu”) que nos son bensai mai familièras.            
 
En fach, aqueles ancians atributs mazdeans, exposats dins l’article precedent, òm poiriá los imaginar reinventats e reconceptualizats dins l’encastre de la cultura ateniana del sègle V abans nòstra èra, per exemple çò que Zaratostra ensenha, contra la religion indo-iraniana tradicionala, coma lo camin cap a Asha (“la Justesa”) o Khasharta (“lo Mestritge de se”), a la sorça segon el, de la via de seguir a fin de s’assegurar una vida jòiosa e justa.
 
Sens dobte per causa de sos fracasses e sa plan malurosa experiéncia politica al près del tiran Denis de Siracusa, Platon abandona en partida a la fin de sa vida, aquel grand projècte: son obratge darrièr,  Las Leis (Νόμοι, nómoi “leis”) repren e modifica leugièrament lo programa de la Republica. Ça que la, la Republica es estada la primièra invencion d’una ciutat ideala, las dichas “utopias”, qu’an coma fonccion de guidar los òmes vers l’avenidor en tot criticar las imperfeccions del present, invencion dont la “renaissença” europèa serà ben golarda: “l’Abadiá de Telèma” chas Rabelais (cap. LII-LVIII de Gargantuà) en 1535, la Civitas Solis (“Ciutat del Solèlh”) en 1602, de Tomasio Campanella e, segur, l’Utopia de Thomas More en 1516, dont avèm conservat lo neologisme (format sul grèc: Οὐ-τοπος, ou-topos, lo “pas-enlòc” literalament).
 
Dins totes los cas, autre punt comun amb la refòrma zoroastriana, los fondaments de la refòrma politica e morala proposada per Platon, dins la Republica o las Leis, seràn interpretats mai tard, dins la lucha crestiana contra lo paganisme greco-roman, coma los d’un monoteisme filosofic. D’efièch al lib. VI de la Republica, Platon nos explica que gràcia una preparacion de tota una vida, los gardians-filosòfs auràn, enlai de la legitimat per dirigir la ciutat, accés al vertigi de la prigonda sapiéncia qu’ofrís la contemplacion de la Forma suprèma del Ben (εἶδος eîdos o ἰδέα, idéa, decòps traduit per “Idèa”), tant suprèma qu’es “enlai de l’esséncia” o “al-delà de l’èsser” (epekeina tēs ousías, 508e).
 
Aquela posicion suprèma del Ben “al-delà de l’èsser” coma but ultim de la paideía filosofica serà interpretada pels pensaires crestians coma l’idèa que la fin de l’educacion umana es de menar a la contemplacion de Dieu. Platon teorizèt tanben, contra l’idèa tradicionala grèca de l’eternitat del mond, l’idèa d’un creator, çò que sona un “Demiürgue” (δημιουργός, “l’artisan”) dins d’autres dialògs coma lo Timeu. Enfin, enlai del crestianisme ortodòxic, la posteritat del Demiürgue platonician serà assegurada pels corrents dualistas gnostics e lo grand eretge dualista Marcion (m. 160) per quals lo Demiourgós serà lo dieu marrit, creator de la matèria e del mond, oposat a la γνῶσις, (gnôsis “coneissença, saber”) la coneissença suprèma del Ben, la lutz del “Dieu estranh”, enlai del mond, que déu guidar los òmes vèrs la perfeccion.
 
Totun, los Paires de la Glèisa, Clamenç d’Alexandria (dins sos Stromata I, 22) tanplan coma Eusèbi de Cesarèa  (m. 339), dins sa Praeparatio Evangelica (XI. 10) en lucha contra lo paganisme, mencionèron l’importància que pòt aver per la fe crestiana d’estudiar la filosofia platoniciana en tot demostrar a lors adversaris politeistes, que Platon èra ja una mena de proto-crestian. Citèron totes dos Numèni (lat. Numenius) d’Apamèa, filosòf neopitagorician e platonician d’origina siriaca (m. en 200), que disiá la causa seguenta: qual es Platon senon un Moïse que’charra grèc’? (o “que atticiza” es-a-dire “que helleniza”)? 
 
E susditz: 
 
 
 E òi, mai qu’un Moïse, qual seriá Platon senon un Zaratostra que charrariá grèc (que “atticizariá”)?
 
D’efièch, se poiriá quitament tentar la demonstracion de que lo dualisme platonician, el tanben d’origina pitagoriciana, es-a-dire, la granda distinccion, fondatritz de tot lo platonisme, la entre νοητόν (noetón, “çò intelligible”) e αἴσθητόν (aisthetón “çò sensible”), seriá pas qu’una represa o una reinvencion conscienta o inconscienta, aquò importa pas, de la particion zoroastriana entre Asvant e Manahya, que K.K Pardis revira per “mond fisic, material” (Asvant) e “mond intellectual” (Manahya), mai literalament “de la pensada, del mental” (Mainyu en avestic es “pensada”):
 
Òm poiriá alara considerar coma una mena de zoroastrisme “atticizat” aquel virament platonico-socratic de l’interrogacion sus l’èsser, en direccion de l’umanitat e de la question morala, a la sorça de la Western Philosophy e de son “umanisme.” La refòrma de la pensada tradicionala dels grècs que Platon menèt a son epòca e que lançèt l’ideal occidental de vida filosofica, coma interrogacion al subjècte de l’umanitat de çò uman, poiriá doncas èsser vista coma una inspiracion umanista e zoroastriana, reinventada, hellenizada e enrasigada dins l’environament intellectual pròpri als grècs, inventant e s’inventant dins una sòrta de resisténcia a la preponderància intellectuala de l’Egipte e sustot a la politica imperiala de la Persa dels “Grands Reis”, Darius e Xerxès. Car coma diguèt Nietzsche, citat per K.K. Pardis:
 
Tornem ara a la Florença de l’epòca de la Renaissance istoricament dicha, es-a-dire lo Quattrocento e a un episòde pauc conegut qu’impulsèt de mai d’un biais, la respelida de la pensada de Platon en Euròpa e son apropriacion definitiva de la part dels europèus.
 
 
“Quasi Platonem alterum”
 
La pensada de Jòrdi Gemist, dich “Pleton” (Γεώργιος Γεμιστὸς Πλήθων, Geórgios GemistósPlethōn), es pauc coneguda. Me sembla, ça que la, qu’es essenciala per nòstre subjècte. Filosòf, nascut en 1389 a Constantinòple, moriguèt en 1452 a Mistra dins lo Despotat de Morèa, pichon territòri que subrevisquèt qualques ans a la casuda de Constantinòple en 1453, metent fin a l’Empèri bizantin. “Pleton”, darrièr badalh filosofic de Bizanci, es l’escais-nom que se donèt el meteis, en omenatge a Platon. L’objectiu de la pensada d’aquel filosòf foguèt de reviscolar lo ligam entre los Ρωμαίος (Rōmaíos), los “romans”, ental coma s’anomenavan los bizantins, e los Έλληνες (Héllēnes) nom que se referís als grècs de l’Antiquitat, qu’èra del temps de Pleton, pejoratiu amb la connotacion de “pagan”.
 
Gemist Pleton viatgèt en Itàlia amb la còla diplomatica de l’Emperaire Joan VIII Paleològ anant al Concili de Florença de 1439. Coma èra pas tengut, en qualitat de filosòf, per las obligacions teologicas, s’occupèt, lo temps del rescontre, en fasent de conferéncia sus Platon e particularament, sus un subjècte qu’apassionava los florentins: la diferéncia e la superioritat de Platon sus Aristòtel. Los latins coneissian pauc Platon, per manca de manuscripts e de coneissança de la lenga grèca quand coneissian Aristòtel pas que tròp, cansats per la ruda e dogmatica filosofia aristotelizanta e averròizanta (es-a-dire greco-aràbia) de “l’Escòla”.
 
La pensada de Pleton sus aquel subjècte se troba dins un libre traduit en latin, Sus la diferéncia entre Aristòtel e  Platon, abreujat en De differentiis, ont Platon es lausat al nom de la proximitat de sas posicions teologicas amb las del crestianisme. Mas dins la filosofia de Pleton, l’inspiracion eterodòxa, platonico-zoroastriana, es tras qu’evidenta, lo resumit de sas Leis, de la man de Pleton el-meteis, sufís a s’en mainar: Resumit de las doctrinas de Zoroastre e de Platon. Lo Tractat de las Leis, (Νόμων συγγραφή, nómonsungraphè, ou Νόμοι, nómoi “las Leis”) publicat a la fin de sa vida e cremat per las autoritats ecclesiasticas, se vòl la construccion zoroastro-platoniciana d’un sistèma dogmatic universal, proposant una tièra de refòrma moralas, politicas, pedagogicas fondada sus la plaça e l’importància de l’òme dins l’univèrs, refòrma presentada coma l’unica solucion per n’acabar amb las divisions e las violéncias causadas pels tres grands monoteismes, engajats segon el dins “una guèrra sens fin”.
 
D’efièch, se ditz que Pleton aguèt coma professor, Eliaus o Eliseu un josieu zoroastrian, que li ensenhèt las arcanas de la pensada del savi indo-iranian, emai s’es fòrt certan que lo zoroastrisme que coneguèt Pleton foguèt pas exactament lo dels Gāthās, mas una filosofia pus esoterica, la dels Oracles Caldaïcs, un recuelh teurgic publicat en 171, que creguèt èsser estat escrich de per Zaratostra e dont faguèt un comentari important, uèi totjorn aisidament disponible. Son detractor Jòrdi Cortesi Escolari (Γεώργιος Κουρτέσιος Σχολάριος, Geórgios Kourtésios Skholários) Patriarca de Bizanci mòrt en 1473, lo que cremèt sos trabalhs, li escriu açò dins sa correspondància:
 
Totun, aquelas conferéncias pletoniana de 1439 foguèron tras qu’importantas per l’umanisme europèu: balhèron la vòlha a Cosimo de Medici de fondar l’Academia de Florença, en referéncia a l’Academia platoniciana, ont s’estudièt definitivament en occident lo grèc e ont, gràcia a l’afluéncia de sabents bizantins, fugissent los ottomans, s’acompliguèt una translatio en Euròpa, essenciala e generatritz de la filosofia modèrna. Marsilio Ficino dins la Lètra de dedicaça de sa traduccion latina de las Eneàdes de Plotin, parla aital de Pleton, que coneguèt pas, mas que legiguèt, coma d’un quasi Platonem alterum (“gaireben un autre Platon”). “Un autre Platon”, bensai, mas un Platon oriental,  bizantin, pauc ortodòx en vertat, escolan d’un sulfurós josieu zoroastrian.
 
 
Conclusion:translationes
 
Vesèm alara a la sorça istorica de l’umanisme, la translatio estonanta de l’interrogacion sus l’òme qu’impulsèt Zaratostra, dins sos viatges trans-istorics, despuèi Persepolis fins a Atènas, Bizanci e Florença. La pensada radicala qu’impulsèt l’autor dels Gathas pel primièr còp dins lo mond, e que sosterranament, per de linhas de filiacion jamai dirèctas e de translationes escuras, a totjorn botat los òmes, en Euròpa coma en defòra, a s’interrogar sus la question de çò que fasiá l’umanitat dels umans.
 
 L’umanisme radical promouguèt totjorn, dins d’epòcas, de culturas e de lengas diferentas e decòps que se desconeissian francament, la necessitat de luchar contre lo regime violent de la fòrça,  de l’ethnia e de la tradicion, a fin de rendre justícia a totes e totas los umans, per fin que totes e totas pòscan viure una vida vertadièrament umana.
 
Òm vei, alavetz, a la quita origina de la “renaissença” e de l’umanisme europèu del sègle XV, un rescontre estonant dins la persona de Gemist Pleton, ont Zoroastre e Platon son a-de-reng invocats e reinventats a fin de reviscolar un ligam amb las antiquitats hellenicas, en tot contunhar de menar una interrogacion sus la question de la plaça de l’òme dins lo mond, de la lucha contra la violéncia, a fin de cercar una vertat umana, una vertat del uman, grand projècte politic, filosofic e filologic que los occidentals recebràn en eretatge a partir del sègle XV, notadament gràcia a Gesmit Pleton. S’es verai que Platon es “un Moïse que charra grèc”, es plan sauput tanben que, en mai d’Atènas e del platonisme, la segonda font de l’umanisme europèu es Jerusalem e lo crestianisme.
 
Totun, qual pòt èsser lo rapòrt entre judaïsme, zoroastrisme  e crestianisme?
 
 
Bibliografia indicativa

Les Gathas, le livre sublime de Zarathoustra, trad. e present., Khosro Khazai Pardis, Albin Michel, París, 2006
 
BREHIER, Louis, La civilisation byzantine. París, Albin Michel, 1970.
 
BRISSON, Luc, “Platon, Pythagore et les Pythagoriciens”, dins Platon, source des Présocratiques. exploration, ed. par M. Dixsaut et A. Brancacci, Histoire de la philosophie, París (Vrin) 2003, p. 21-46.
 
KELLENS, Jean, “L’Avesta, Zoroastre et les sources indo-iraniennes”, https://www.clio.fr/BIBLIOTHEQUE/lavesta_zoroastre_et_les_sources_des_religions_indo-iraniennes.asp
 
MASSAI, François, Pléthon et le platonisme de Mistra, 1956

---

NB: Las citacions de Zaratostra en avestic, son eissudas de traduccion de l’edicion francesa dels Gathas. Las traduccions grècas son gaireben totas revizadas per ieu.