Ua lenga qui s’esvaneish? (Letras d’òc, 2015) es una reflexion sens concession e d’una granda luciditat (es a dire fòrça pessimista) sus l’estat e l’avenir de la lenga occitana (“ua paraula viva que s’esvaneish pòc a pòc”, p. 8), dins la dralha dels tèxtes de Jan dau Melhau (Ma Lenga, vesètz aquí lo polit tèxte de Baptiste Chrétien) e d’Eric Fraj (Quin occitan per deman?Aquí dins sa primièra version occitana). Es escrit, dins un crane gascon (vertat que lo gascon es crane e fièr per definicion!), per lo Joan Eygun, que baileja las edicions Letras d’òc.
 
Sa soscadissa es nascuda de çò que li dison lo monde quora presenta los libres de son ostal d’edicion per las plaças e las carrièras, coma a Seta per exemple, en lengadocian (revirat aquí en gascon!): “dens la nosta familha, que s’i parlè patués mes l’occitan qu’ei la lenga de l’escòla, e sonque de l’escòla” (p. 7). Avèm totis ausit aquò, totis, e cada còp, nos sèm dich que lo trabalh d’un sègle a pas res cambiat. Lo temps es passat dins una emoragia continua de locutors que, per la màger part del temps an quitament jamai saput que parlavan quicòm mai qu’un patés. Ara, que totis pensam mai o mens que la messa es dicha e qu’aqueste còp, òc, las caròtas son cuèchas per de bon (almens per çò qu’es de tornar socializar largament la lenga), volèm almens ensajar de comprene cossí las causas an pogut virar aital.
 
 
Lenga d’escòla o pas de lenga a l’escòla?
 
La primièra (o darrièra per òrdre de temps?) constatacion que fa Eygun es qu’en efeit s’es delegat a una institucion, l’escòla (que siá publica o associativa), lo prètzfach de salvar la lenga. Mas l’escòla demora l’escòla, es a dire un luòc et un temps separats del demai de la vida sociala. Vertat, mas cal immediatament apondre que l’immensa majoritat dels pichons (virtual) occitans an pas agut, an pas et auràn pas l’occitan a l’escòla e aquò, çò me sembla, cambia fòrça lo vejaire negatiu que se podriá aver de l’accion militanta. La raretat de l’oferta escolara e lo fach que se parla aital pauc occitan en defòra de las escòlas occitanas son forçadament ligats, amai se pòt e se dèu far la critica de totis los qu’imaginan que l’institucion escolara podriá salvar una lenga que, elis mèmes, cercan quitament pas a aprene. Eygun, per exemple, constata la “caduda […] espectaclosa e tarribla” (p. 11) del nombre de candidats a l’espròva facultativa deu bachelierat entre las annadas 70 e uèi; aquò vòl dire, òc, que los liceans d’uèi ausisson pas mai l’occitan a l’ostal, mas tanben e subretot que l’escòla a pas fach lo trabalh qu’auriá pogut far, se i aviá aguda la volontat politica de zo far (vesètz la Còrsa, en compareson).
 
Lo fons del problema, çò me sembla, es pas una malastrosa diferéncia entre la lenga de l’escòla e la lenga de l’ostal (que deja, a l’ostal, lo mai sovent se parla pas mai dempuèi un bel briu): aquesta diferéncia existís tanben pel francés, que lo de la regenta es fòrça sovent diferent de la lenga de l’ostal e digus i trapa pas res a dire. Lo fons del problema es que l’occitan ensenhat a l’escòla, l’occitan d’ensenhament que jamai pòt èsser identic amb “la” varietat precisa istòrica del luòc, lo fach de balhar lo nom d’occitan a aquesta lenga d’ensenhament (e aital, fatalament e necessariament d’en far quicòm de diferent del patés que per definicion s’ensenha pas) e lo quite fach d’ensenhar l’occitan a l’escòla, tot aquò es totjorn pas reconegut coma un quicòm de normal, d’evident e de legitime.
 
Se podon partejar maitas analisis criticas d’aqueste libròt suls moviments occitans e occitanistas dempuèi lo Felibritge dusca a Calandreta, mas daissa tròp pensar que son responsables (sin que non copables!) de la mòrt de la lenga. Ièu, vòli aquí puslèu trabalhar a desculpabilizar dins l’ensemble lo moviment, simplament en tornant rampelar que sas (nombrosas) errors de metòde e d’estrategia representan pas grand causa en compareson amb las accions institucionalas contra l’usatge dels “pateses” e subretot en compareson amb la poissença dels models culturals d’exclusion de tot çò que fa rural, paísanas, e donca del “patés”. Es pas per astre que, ont s’ensenha, a l’escòla e a l’universitat, l’occitan demora largament desvalorizat (ai d’aurelhas per entendre e çò qu’ausissi sus l’occitan se gausariá dire per cap d’autra disciplina) pels autres ensenhaires et per fòrça monde. Se compren aital perqué de locutors (o ex-locutors) d’”occitan”, coma los quites ex-calandrons estudiats per Boyer en 2005 (vesètz la discussion aquí del libre de Boyer), fan la diferéncia entre lor lenga apresa a l’escòla e lo “patés”, e tanben perqué sovent, coma zo ditz Eygun, per fòrça ex-calandrons l’occitan es “un sovier de la petita escòla qui cau escóner o desbrembar tà poder passar a l’adolescéncia” (p. 13). Mas nòta tanben que podèm quitamen pas respondre a la question: “quants de locutors adultes e produseish l’ensenhament escolar de l’occitan?” (p. 15). Vertat qu’es pas solament la fauta de las institucions publicas que volon pas (subretot pas!) d’estatisticas seriosas, per çò qu’es almens de Calandreta, i a un refus evident de se confrontar a una realtat dificila, coma lo mòstran las reaccions de defensa instinctiva, sens cap d’autòcritica, a l’estudi de Boyer suls ex-calandrons.
 
 
Bestisièr occitanista
 
Coma d’autres (Felip Martel per exemple, justadament citat dins lo libre), Eygun participa a la critica salutaria dels mites occitanistas los mai damatjoses per la pratica mèma de la lenga (sens parlar de las derivas ideologicas del passat): en particulièr lo d’una Occitania eterna e d’una lenga blosa unificada de las originas. Doblida pas de mençonar lo racialisme fòl de Loís Alibert: (“La conquista gallesa canviet pas mai la raça occitana que la conquista francesa al segle XIII”), o quora escriu que lo Lengadoc foguèt “gandit pendent de longs sègles de las influéncias racicas e linguisticas vengudas del Nord”, aquò plan segur per justificar la superioritat del lengadocian (“lo lengadocian, protegit per una cinta ininterrompuda d’autres dialectes occitans e plaçat d’esquina contra un massís montanhós, es demorat a l’abric dels grands corrents de circulacion e a pogut defugir tota contaminacion”, tèxte totjorn present, sens cap d’avertiment critic, dins la reedicion per l’IEO de la Grammatica occitana!).
 
Levat lo racialisme, demora l’idèia d’una Occitania eterna, coma quora l’Enric Espieu, escrich dins son Istòria d’Occitania del 1970 (perqué Eygun cita aquí en francés, vist que lo libre èra paregut en occitan en 68?): “Quand Strabon parle de l’isthme gaulois, c’est à l’Occitanie qu’il pense d’abord”. O encara: “L’Occitanie existe, son existence et sa spécificité sont assurées depuis les origines de l’histoire jusqu’à nos jours” (mas per una critica mai contrastada d’aqueste libre, es de legir lo tèxte d’Eric Gonzales). O encara, podèm trobar dins un document de l’IEO aqueste polit rasonament circular: “L’Occitanie existe puisqu’elle a une histoire” (1979). Aquesta insisténcia per afortir l’existéncia d’Occitania, negada per totis, se compren mas es fòrça patetica: Occitania es un nom e la realtat de çò que designa es pas eterna mas cambiadissa e subretot patís d’un grèu deficit de legitimat istorica.
 
Tota aquesta mitologia de l’Occitania eterna (amb, puèi, l’afortiment de la mai granda puritat del lengadocian) servís subretot a justificar la tentacion recurenta d’unificar e de purifiar la lenga (veire sul sicut tanben lo libre de Fraj). Eygun cita los documents de la SEO d’Ismael Girard e d’Alibert que, a la fin de las annadas 30, se balhava la tòca d’estudiar “tots los parlars occitans en vista de depurar e unificar la lenga”, e Alibert, totjorn dins sa Gramatica escriu: “demora a netejar nòstra lenga dels gallicismes que se son substituïts al mots indigènas”.
 
 
Questions de qualitat
 
Aquò, entre autres, pòrta Eygun a criticar l’edicion de Jean l’an pres (1756 et 1765) en grafia normalizada per Patric Sauzet (1988), perqué, çò ditz, “l’engèni literari de Fabre qu’ei de jogar dab l’ibridacion deus lengagtes” (p. 37). Soi sensible a l’argument: la transposicion en grafia “classica” impausa de causir un còde completament occitan, ont l’autor jogava sul contacte diglossic entre francés e “patés”. Pr’aquò, parlar d’”òbra crestada”, de “negacion de l’òbra literària com reclam de la societat deu son temps” e de “negacion tanben de l’autor coma autor conscient de çò qu’escriu” (p. 38) me sembla fòrça exagerat: de tot temps lo prètzfach de modernizar la grafia dels tèxtes vielhs s’es impausat, justadement, entre autres, per apropriar un tèxte a un contèxte novel que pòt pas èsser per definicion lo de sa concepcion: aquí lo contexte dels legeires d’occitan d’uèi acostumats a la grafia alibertenca. Aquò empacha pas de far, a costat (o ara, trente ans aprèp, dins lo mème libre), una edicion filologica del tèxte, mas qu’exigís alavetz, çò me sembla, de nòtas e tot çò que cal per comprene (aquí es una limita de las polidas e utilas edicions de tèxtes ancians per Letra d’òc, generalament desprovesits d’aparelh critic). Per resumir d’un autre biais, nos fan mestièr d’apròchas e donca de formas d’edicion diversas de la literatura occitana e me sembla qu’avèm pas tròp leser de nos perdre en garolhas inutilas. Val mièlh se concentrar sus l’essencial: lo refus a l’encòp d’una unificacion e estandadizacion de la lenga sul model franchimand e de l’embarrament localista (cf. lo libre recent de Sèrgi Javaloyés, citat el tanben, Au nom de la lenga).
 
Eygun insistís fòrça sul problema de la marrida qualitat de la lenga escrita e parlada, de còps que i a, que va completament dins lo sens de Fraj (amb las mèmas criticas dels excès d’estandardizacion e de las insufiséncias de maites neòlocutors e d’unes mestres d’escòla). Soi d’acòrdi amb el per dire que “la temptacion d’un occitanisme postinlingüistic” (qu’es dejà una mena de realtat amb lo monde que se dison occitanistas sens jamai parlar la lenga) “qu’ei illusion dangerosa e boharòca” (p. 43), d’acòrdi tanben per dire que, a l’ora d’ara, podèm pas parlar d’unitat occitana en defòra d’una lenga que puèi es diversificada dins sos dialectes.
 
Per melhorar la qualitat de la lenga, balha, lo conselh, totjorn utile d’escotar – ont ne’n demora –, lo monde qu’an apresa la lenga al brèç[1]. Conselha tanben de legir “los bons autors occitans deu passat… tà popar dens las loas pròsas lenga autentica” (p. 41). Soi fòrça favorable a la lectura dels autors del passat, sens tròp saber çò qu’es un “bon autor”: “bon” per la fidelitat de son escrit al parlat, o “bon” per l’estile? “Bon” coma model d’escritura vòl pas dire “bon” per parlar! D’alhors, una lenga literaria, per definicion, pòt pas èsser “autentica”, al sens d’un rebat fidel del parlat; l’autenticitat de la lenga literaria es una ficcion produsida pel quite trabalh de literatura amb çò qu’implica d’apropriacion e de trasformacion personala de mai d’una varietat de parlar (mas vesètz aquí la critica de la nocion de “lenga autentica” per James Costa). La literatura es lo regne de l’artifici, pas de l’autentic, e es aquò la meravilha de la literatura!
 
De tot biais, lo destin de la lenga es pas determinat pel libre. Se demandar “se i a pas libes escriuts en occitan a casa, mes sonque a l’escòla, l’occitan e pòt estar sentit peus petits com ua lenga de la vita vitanta?”, aquò per ièu es pas la bona question. Non, l’occitan pòt solament venir una lenga de la vita vidanta, s’es parlat per de monde a l’entorn del dròlle en defòra de l’escòla, e aquesta defalhida fatala a pas res a veire amb la presença dels libres (quant de còps caldrà tornar dire qu’una lenga viva, viu pas – pas d’en primièr – dins los libres, mas sus las pòtas!). Lo problema màger de la subrevida de l’occitan al jorn d’uèi es lo defeit de lenga orala, la manca d’espacis de socialisacion de la lenga, es a dire de luòcs per la parlar, en defòra de las escòlas e en defòra d’internet, espaci vengut tant impòrtant, mas gaire sufisent.
 
 
 
Publicar l’occitan
 
Una autra critica interna de l’occitanisme que fa Eygun es la de l’”isla numerica”, coma “refugi paradisiac” (p. 21). Vertat que l’internet pòt èsser vist coma un “refugi” quora la lenga desapareis de tot autre luòc. Mas a pas cap de sens de parlar de “paraula virtuau”, coma zo fa Eygun, per çò que s’escriu, se mòstra e se ditz sus internet; es pas mai virtual d’escriure sus internet que dins de libres (la virtualitat de la publicacion en linha es una faula; publicar en linha es tant real que de zo far sus papièr!), e a encara mens de sens de parlar d’”embarrament gropusculari”, perqué la publicacion sus internet es uèi lo biais de publicar lo mai dubert que siá. Es puslèu la lectura de libres qu’es a venir, malurosament, “gropusculari”!
 
Per çò qu’es de la qualitat de la lenga escrita sus internet, criticada per Eygun, vertat, es una autra istòria… mas es çò mème, fin finala, amb lo francés (vesètz la grafia de maites escambis sus de forum) e las autras lengas; lo biais d’escriure i es fòrça mai destibat, descomplexat, sovent aproximatiu, rapide, espontanèu: s’en pòt far la tièra dels defeits, òc, mas tanben la lista de las qualitats. E puèi es de notar tanben la baissa generala de la correccion de las publicacions papièr, de mai en mai fautivas elas tanben (parli pas de la edicions Letras d’òc, ont las decas son plan raras). De tot biais aquestes novels mòdes de comunicacion e de publicacion escrita son pas brica en oposicion amb lo libre papièr, e demora plan de trabalh per los far comunicar melhor (critica literaria occitana en linha d’un costat, d’un autre publicacion del patrimòni literari en linha, publicacion de libres occitans novels sus papier e dins lo meteis temps en linha, etc.). Puslèu d’anar dins aqueste sens, dins sa conclusion, l’autor, per defendre lo libre, opausa las “produccions escriutas” a “çò de numeric o d’audiovisuau” (p. 60), coma se lo “numeric” representava pas uèi la part màger de produccion (e de consomacion!) de tèxtes (totas lengas confondudas)!
 
 
D’eslogans
 
Zo ditz mai d’un còp dins son libròt, Eygun aima pas los eslogans occitanistas, que tròba contra performatius. Ironisa en primièr sus quicòm que pòt passar per anecdotic: los eslogans “tarribles e magnifics” que se legisson suls camisets e autras bonetas: “Farem tot petar”; “Perqué aprene l’american? Deman lo mond entièr parlarà occitan!”; “pòble armat! pòble respectat?”. En fach, son tres eslogans de la marca Macarel. Los dos primièrs son clarament umoristics e digus los pren pas al pè de la letra. Lo tresen es un eslogan d’independentistas catalanistas repres per la marca occitanista amb un punt interrogatiu qu cambia tot. “Per los qu’an pas paur de pausar las questions que desrengan” ditz la publicitat de Macarel. Pausar la question es pas i respondre, mas la question implica l’existéncia d’un “pòble” occitan que seriá pas respectat, e cal dire qu’aqueste pòble occitan (que seriá occitan e pas quicòm mai), vertat, es una ficcion (puèi un pòble es totojorn una ficcion, mas aquò es quicòm mai!). Mas lo monde podon dire çò que volon, urosament sèm pas totis d’accòrdi, e de tot biais sabi pas se sèm nombroses a nos interessar al sens prigond dels eslogans de camisets (vésètz aquí sus la CRIL de Lemòtges). Mas justadament, Eygun pausa sul sicut una question pertinenta: “serén… aqueras letras escriutas e portadas suus pitres un senhau tà compensar la hrèita de lenga viva dens la vita vitanta?” (p. 18). Vertat, en cò nòstre almens, l’escrit ven un simbòl de çò que se parla pas mai, un signe identitari destacat de la pratica de la lenga. Per la granda majoritat de la populacion es tot çò que demora de la lenga que se parlava cada jorn a l’ostal i a doas generacions: rares signes d’un escafament quasiment total: de panels bilingües, dos mots sus un camiset (mai que mai prononciats a la francesa o a l’espanhòla), la debuta benlèu del Se canta (totjorn amb una fauta tre lo primièr vers!)…
 
Mas Eygun critica tanben los eslogans de las annadas 70-80: “Occitan parla ta lenga”, “Que cau parlar gascon”, “Òmi d’òc, as dreit a la paraula, parla”…  Èran, çò ditz, d’”òrdis brutaus e pècs”. “Occitan, lenga nacionala”, çò ditz, èra e demora inadaptat a la realitat… (p. 9). Mas va mai lenh encara: “que cau constatar, malaja, que los eslogans de las annadas 1960-1970 tau’Occitania liura’ e son estats contraproductius cap e tot. De hèit, qu’an podut accelerar e favorizar la pèrda deu desir de lenga dens la maja part de la populacion. Error de comunicacion de las tarriblas dab consequéncias pesugas e duradissas” (p. 51). Contesti “cap e tot” aquesta constatacion acusaira. Non, es pas l’existéncia d’un corrent nacionalista o – lo mai sovent – cripto-nacionalista (fòrça minoritari) que faguèt perdre lo desir de lenga a la màger part del monde! Aquò s’es jamai vist en degun luòc del monde! Al contrari, se pòt generalament observar un ligam positiu entre las reivendicacions nacionalistas e los moviments de (re)conquesta de la dignitat lingüistica. E quora, coma es indubitablament lo cas en Occitania, lo monde volon pas del nacionalisme, vesi pas perqué la preséncia tant estequida d’un moviment nacionalista, d’un moviment tant flac que lo mai sovent gausava quitament pas dire son nom, auriá tuat lo desir de lenga! Las decisions politicas e los models ideologics, cultural e social qu’excludisson de parlar la lenga, que la fan paréisser coma un quicòm de bas e de despassat son sufisament nombroses per pas incriminar los eslogans de las annadas 70, escrichs sus un dezenat de trasformators electrics e d’abric-bus, e ara escafats!
 
Farai la mèma critica del refus rapide, sens aprigondiment, de la nocion de “colonisacion”, que ten mème pas compte de las distinccions faitas per Lafont entre lo colonialisme del defòra e lo del dedins. Per ièu la question se pausa totjorn de la formacion de la matriça coloniala dins los biaisses del poders central e de la elitas francimandas de se representar las províncias o regions e d’i portar un accion civilisatriça, tot en organizant lor expleitacion economica. E debèm aprofitar del moviment d’estudis pòst-colonial per estudiar la fabrica francesa d’aquesta matriça, politica, administrativa e culturala, del colonialisme.
 
 
Podèm pas escapar a la politica
 
Eygun escriu que “devem trobar hòrça e vigor dens los ligams qui podem bastir dab la societat, shens esperar tròp gran ajuda deu govèrn” (p. 42). Vertat, debèm pas, podèm pas mai esperar d’ajudas substancialas del govèrn francimand, que totjorn balhèt lo minimum de çò que podiá balhar; caldriá èsser los mai pecs dels pecs per i creire encara (amai se cal continuar, encara e encara a reivindicar). Per contre, cossí bastir de ligams amb la societat sens aver cap de legitimitat per zo far? Per exemple, per tornar prene lo punt de partença de la reflexion d’Eygun; se degun nos vòl pas creire quora disèm que non, i a pas d’un costat lo patés e de l’autre l’occitan, mas que se tracha de la mèma lenga? Quora afortissèm que, contrariament a çò que dison los politics, se fa quasiment pas res, al nivel public, per la lenga? Lo monde nos creson pas, perqué los que dison que se degalha deja pron d’argent pel patés son mai legitimes que non pas nosautres. Nos cal donca ganhar una legitimitat qu’avèm pas, perqué sèm continualament deligitimats, amai quora los elegits e administratius fan mina de reconeisser que l’ajuda es legitima, per exemple quora dison que fan deja tant per la lenga alara que fan pas res o que fan tot lo contrari. Tant que lor poder, lo poder centralista, demorerà legitime, aurèm pas cap de legitimat per far passar l’idèia de l’importància de mantener una viva pratica de nòstra lenga moribonda dins l’encastre d’un interes novel per la diversitat lingüistica e culturala. E donca podèm pas qu’espleitar las insufiséncias de legitimat del poder centralista per far passar l’idèia que las lengas minoradas son de bon parlar e de bon aprene. De tot biais, avèm quitament pas besonh de causir d’èsser dins una cultura d’oposicion, perqué i sèm del sol fach de parlar e d’escriure en occitan.
 
Dire que i a un consensus a l’entorn de l’ideologia nacionala dominanta a l’ora d’ara es fals, perqué lo consensus existís pas jamai en degun luòc, amai s’aquesta idèia nos balha d’excusas per renonciar a prepausar d’alternativas politicas mai favorablas a las lengas e culturas minoradas, e per nos replegar sus de reivendicacions estrechament culturalas. Es un constat necessari de dire que totas las alternativas politicas prepausadas dins l’istòria de l’occitanisme (lo catalanisme, lo cripto-nacionalisme, lo regionalisme autonomista, lo federalisme europenc, etc.) an fach quinquanela, mas l’error mai granda foguèt me pensi la de renonciar a tota critica politica e sociala, pr’aquò es necessariament implicada dins nòstras reivendicacions lingüisticas e culturalas. Es quitament pas una vertadièra causida: nos cal capitar a èsser vists coma una part d’una alternativa sociala e politica a la situacion d’uèi dominada pel nacionalisme (francés plan segur!), pel centralisme e per la justificacion del passat (e del present) colonial, al dedins coma al defòra, o crebar (coma fòrça e presença lingüistica e culturala) al pus lèu. Crebarèm de tot biais (es a dire sarèm condamnat al mutisme, o a parlar d’occitan sonque en francés coma los autres), mas almens amb la satisfaccion de pas èsser estats solament los servicials dels poders (politics, academics, culturals) que s’impausan entremièg la negacion de çò que sèm.