L’administracion reiala
 
A costat de las institucions de la Tèrra, lo poder central èra representat per un governador, ajudat per un jutge-assessor e una “administracion”, presenta dins los terçons e los lòcs a travèrs los bailes generals e locals.
 
 
Lo governador
 
Lo “districte” de la Val d’Aran, independent de la ret de las vegariás catalanas, èra jos l’autoritat del castelan de Castèth Leon qu’aviá títol de governador, representant politic del rei, capitan e cap militar de la Val. Lo títol de castelan de Castèth Leon èra fins a 1564 dins las mans del comte de Ribagòrça que i renoncièt en favor del rei Felip II: d’ara enlà, lo rei nomenèt los governadors de la val e li caldrà porgir çò que cal per mantenir una garnison militara, ja que Castèth Leon, residéncia del governador, èra tanben una fortalesa, element clau de defensa de la val. Lo cargue de governador èra triennal mas mai d’un demorèron mai de temps en foncion. De 1610 a 1720, un quinzenat de governadors se succediguèron e l’aranés Rafael de Subirà demorèt un trentenat d’ans, de las annadas 1650 a las annadas 1680, çò que li permetèt d’installar un poder fòrt, autoritari.
 
A la sieu arribada, caliá que lo novèl governador jurès d’observar e aparar los privilègis e las libertats de la Val e tanben las Constitucions catalanas e los Usatges de Barcelona. Una part dels araneses obtenguèt en 1595 una senténcia del tribunal de la Reial Audiència de Barcelona que disiá que caliá que los oficièrs reials de la val (governador e jutge) foguèsson catalans; aquesta senténcia foguèt confirmada per las Corts de Barcelona de 1599. Mas calguèt esperar la guèrra dels Segadors (annadas 1640-1650) per que catalans - e un aranés - accediguèsson al cargue de governador ja que, en realitat, una autra fraccion dels araneses (un autre clan) demandèt que los governadors foguèsson aragoneses e ribagorçans.
 
Cada tres ans, l’administracion del governador èra jutjada per una taula de justícia de tres jutges, causits pel rei demest las personas qu’avián lor nom dins la borsa de sindic general.
 
Lo governador recebiá un tractament acordat pel rei de 250-300 ducats e percebiá lo galin deth rei o galin de blat, impòst de 10 litres de grans pagat al rei per las familhas de la val, a l’excepcion de qualques lòcs.
 
Lo governador aviá un ròtle judiciari e de manten de l’òrdre; rendiá la justícia amb l’ajuda d’un jutge e de sos jutjaments se’n podiá far apellacion a la Reial Audiència de Barcelona.
 
Lo jutge ordinari, foncionari reial, agissiá coma assessor del governador de la val. L’existéncia d’un jutge en Aran data, almens, de la fin del sègle XIII. S’encargava de las causas civilas e criminalas e teniá audiéncia dins lo sieu ostal a Vielha (i a pas de vertadièr tribunal) e lo divendres a la fortalesa de Castèth Leon per la gent del Baish Aran. Caliá que lo jutge foguès originari de la Corona d’Aragon e caliá que foguès doctor en dreits civil e canonic; èra pagat, al còp, pel governador e lo Conselh general. Nomenat per tres ans (teoricament de nominacion reiala mas en realitat causit pel Conselh general), coma tot foncionari reial li caliá jurar los privilegis en arribant e, a la fin, èsser jutjat per una taula de justícia de tres jutges causits pel governador.
 
Lo governador e lo jutge èra ajudats dins lor tasca pel notari del tribunal reial e per un o mai d’un procuraires. Dins los terçons e las comunitats, los bailes e lors lòctenents los representan. Lo notari del tribunal reial èra un escrivan, proprietari del sieu cargue. Notava e autentificava las decisions e senténcias del governador e del jutge e conservava los actes dels jutjaments. Fins a la prumièra mitat del sègle XVII, la familha Brugaròl possedissiá aquesta escrivania reiala. Dins los cap-lòcs de terçon, los bailes rendiá la justícia e perseguián los deutors de las universitats, representavan lo governador e aplicavan las decisions. Dins lo naut Aran, la familha de la Moga tenguèt dins las sieus mans la bailia.
 
 
L’organizacion eclesiastica dins la Val d’Aran
 
La Val d’Aran dependiá per la jurisdiccion espirituala de l’avescat de Comenge abans d’èsser restacada a la Seu d’Urgell en 1802. L’avesque èra representat per son oficial eclesiastic amb títol d’archidiacre d’Aran causit entre los prèires de la Val. Lo clergat èra pro nombrós ja que, en 1613, se comptavan 117 beneficis, 116 per 26 parròquias e 3 annèxas en 1642 e en 1718 i aviá 159 capelans siá 5-6 % de la populacion. I a dos archiprèires en Aran, a Gessa pel naut Aran e a Les. Totis los testimònis s’acòrdan per dire que lo clergat èra pro miserós e pauc instruït. L’Aran gaudissiá de privilègis de tal biais que caliá qu’un prèire foguès nascut dins la val; quand se moriá un rector de parròquia, la comunitat del lòc presentava dos o tres prèires entremièg los quals l’avesque causissiá lo rector novèl. En realitat, la val èra rebèlla a l’autoritat episcopala que los privilègis eclesiastics araneses èran nombroses; atal, son pauques los còps qu’un avesque visitèt la val. Lo dèime el meteis se demorava dins la val, partit entre rectors e capelans: la diocèsi recebiá pas cap de moneda de l’Aran
 
A costat del plan nombrós clergat secular, existissiá a las pòrtas de Vielha, lo convent de Nòsta Senhora de Mijaran, de l’òrdre dels Agustins, dependent de la província agustiniana d’Aragon; pauques monges l’ocupavan ja que, al sègle XVII, n’i aviá 3 o 4. La comunitat, plan redusida, èra dirigida per un prior que joguèt un ròtle important dins l’acceptacion de las Ordinaciones reialas en 1616.
 
Lo clergat, en particular lo clergat secular, representava en Aran la preséncia d’un poder exterior, lo de la Glèisa dins lo contèxt del desvolopament, en França, de la Glèisa gallicana, fòrça ligada a la monarquia.
 
Lo territòri aranés dependiá de mai d’una autoritat que i avián lors representants, mentre que la val aviá las sieus institucions pròprias ditas de la Tèrra. D’autra part, dins sa màger part, ignorava lo regim senhorial, encara plan pesant en çò dels sieus vesins de Palhars, per exemple. Sola la baronia de Les èra un remembre de l’epòca feudala: lo rei èra, per consequent, lo sol senhor sus mai de 96 % de la superficia de la val. I entreteniá una administracion que lo representant principal n’èra lo governador politic e militar. De cara a el, lo Conselh general de la Val d’Aran encarnava un poder local qu’èra l’emanacion de las comunitats aranesas. Es dins las relacions d’aquestas doas estructuras de poders que se joguèt lo destin de la Val d’Aran. Mas la situacion es plan mai complèxa ja que lo governador, el meteis, dependiá de dos vice-reis en foncion de sas atribucions (Catalonha e Aragon), e que d’autra part, mantunes centres avián lor representacion en Aran: lo rei, plan segur, mas tanben l’avesque de Comenge e encara la Deputacion del General de Catalonha. La Deputacion administrava la collècta dels dreits de passatge sus las mercandisas. Aquesta admistracion barcelonesa i possedissiá un deputat local e tres collectaires (taulers) dins tres vilas de las importantas activitats comercialas: Salardú, Vielha, Bossòst. Tanplan se pòt pas desbrembar la baronia de Les, sol vestigi de las senhorias medievalas que fasiá escapar aquesta vila del Baish Aran a l’autoritat dirècta del rei e l’exclusiá del Conselh general. D’aquel “escampilhament”, la val tirava una cèrta fòrça e una autonomia abans l’onda centralizatritz dels sègles XVIII e XIX.