Opinion
Era Arca de Noè qu’ei en Lairissa
Entre es centenats de novetats editoriaus dera celebracion, eth passat vint-e-tres d’abriu, Dia deth Libre, tanben que s’i calèc era publicacion d’un libre en aranés, Istòria dera Glèisa en Aran[1].
Mès era gessuda deth plan interessant trabalh en lengua occitana qu’a passat inapercebuda enes mejans de comunicacion, no sabem se perqué, çapur jo. Sonque uns pògui, entre eri Jornalet, s’an hèt resson dera transcendenta naua entara nòsta lengua. Semble qu’era premsa sonque s’interèsse per Aran quan er ors se flòque un parelh de oelhes(alavetz tiò que mos hèn a veir eth mandongo) o quan Mireia Nòsta[2] ne ditz bèra ua en aranés aquieu delà en Parlament, ath cant deth pargue zoologic a on s’i sauven tota sòrta de bèsties.
Per cèrt guarda que se peguejam damb er ahèr dera reintroduccion der ors, deth gatilop e d’aute bestiau, dilhèu arribarà eth moment que mos calerà encuedar dera reintroduccion der òme que parlaue aranés e viuie dera sua tèrra. Tanplan que mos cau tier compde de no arribar tard e qu’alavetz mos calgue plànher: “Tiò ben, ara qu’eth solei ges per Arres...”. Sai cap!
Be n’ei de bona naua era edicion d’ua nauèra òbra ena nòsta lengua e s’ath delà ei d’un autor engatjat damb er aranés coma n’ei Mossen Jusèp Amiell, encara mès, çampar qu’aurie d’èster hestejada hènt a virar es campanes damb eth Tòc de Sant Ròc[3] en totes es glèises araneses des dera Mair de Diu de Montgarri enquia Sant Pèir ad Víncula de Bausen.
Istòria dera Glèisa en Aran qu’ei era mès recenta contribucion ara istòria, ara lengua e ara cultura araneses deth canonge Amiell, que en collaboracion damb era cercaira e escrivana Griselda Lozano, autora deth roman Òc[4] a abocat en Istòria dera Glèisa en Aran, eth resultat d’un pacient e rigorós trabalh. Artesania pura, tè.
En libre que s’i conden episòdis e eveniments inediti dera vida religiosa e sociau dera Val d’Aran des der an 72 Abans deth Crist enquia est an passat. Maugrat que, coma eth madeish autor me didec, era òbra non ei cap roman, que non n’ei, me cau díder qu’ei un libre de lectura facila e amena. Plasenta, òc. Ei un libre de divulgacion istorica pensat entà sauvar aguesta part dera nòsta istòria, era dera Glèisa en Aran, d’interès no sonque entà es istorians mès tanben entà quin lector que sigue que s’interèsse peth nòste País. Eth libre conten es tèxtes en aranés e en espanhòu. Era òbra vèsse de contenguts interessanti qu’Amiell mèstre en bèri capitols. Per exemple en eth que conde com er avesque de Comenge e per tant en aquera epòca tanben d’Aran, Bertran de Gòt artenhec era Cagira de San Pèir damb eth nòm de Clamenç V. Aqueth Papa siguec eth que autregèc a Sent Bertran de Comenge era gràcia deth Jubilèu de Sent Bertran, que cada viatge qu’eth dia 3 de mai què en diuendres[5], es fidèus pòden obtier era indulgéncia plenària. En un aute capítol er autor presente arguments qu’escarten definitiuaments era teoria de qu’i auec un avesque catar ena Val d’Aran. Plan interessanti es usi e costums qu’autrejauen ath clergat aranés eth privilègi, tengut pendent sègles, de qu’es rectors des parròquies auien d’èster causidi d’entre es capelhans dera madeisha Val d’Aran, o era existéncia dera figura especifica de Aran des capelhans porcionèrs, qu’arrecebien part des dèimes e censaus dera parròquia e èren tanben, tant que se podie, naturaus deth madeish pòble.Curiosa, encara que comprensibla en sòn contèxt istoric, era proïbicion de trabalhar era tèrra, tricotar o hèr cauceta qu’es Ordenances de 1724 impòsen as capelhans dera Val d’Aran. Encara que tota era òbra aboque coneishença, a jo de bon començament que dejà m’a interessat fòrça era dauant tampa deth libre ena que i voi aprigondir en aguest article, tè.
Er imatge que figure en la dauant tampa deth libre ei era dera Glèisa de Sant Miquèu de Vilamòs, que siguec bastida cap ath Sègle XI. Bensè qu’ei ua des mès ancianes dera Val. Quan li demanè a Amiell se per qué auie escuelhut aqueth temple entà illustrar era sua òbra, m’arresponec que perque aquera glèisa ei era unica en tota era Val qu’a conservat intacta a trauès des sègles era sua estructura originau e era sua esséncia de forma coma ère quan siguec bastida.
Segons er autor d’Istòria dera Glèisa en Aran, i aurien arribat a existir enquia catorze glèises de semblantes caracteristiques en Aran coma per exemple era de Sant Joan d’Arròs, era de Sant Fabian d’Arres o era d’Aubèrt, mès totes eres an patit mutilacions[6] e cambiaments considerables coma era adicion d’un campanau, er ampliament deth temple, era melhora deth tet e d’autes reformes de consideracion, sonque era de Sant Miquèu de Vilamòs se manten intacta des deth Sègle XI.
Era Glèisa conserve eth tipe de tet damb labades e era vota tamb pèires e caudea e no tamb husta entà conservar milhor era calor. Era unica reforma d’importància correspon ara substitucion dera pòrta d’entrada per cogant per ua de naua que guarde cap ath sud, quauquarren especific des glèises d’Aran pr’amor dera climatologia, qu’eth heired, era nhèu, era ploja, es incleméncies arriben tostemps der oèst. Es sues parets conserven eth rebocat de caudea originau. Coma era majoritat d’aguesti temples guarde cap a autan, cap a Jerusalem.
Era privilegiada ubicacion deth temple, entornejat de fertiles e planères tèrres e verdi prats de redalh, da arguments as defensors dera ipotèsi qu’en Sant Miquèu i aurie estat plaçat eth prumèr pòble de Vilamòs, probablaments eth mès ancian dera Val d’Aran. Coma Amiell explique ena sua òbra, totes aqueres gleisòtes auien era sua arrason d’èster e sigueren bastides per ua comunitat crestiana que demoraue ath torn. Des d’aquieu ath delà de gaudir d’ua inigualabla vista der Aneto e dera Maladeta ei possible de tier eth contacte visuau damb diuèrsi pòbles vesins, quauquarren qu’en quauqua epòca auec era sua importància. Ath delà eth lòc que dispòse de mès ores d’insolacion que no pas er actuau Vilamòs qu’ei un shinhau caperat peth Pujolàs.
Una auta donada interessanta deth lòc ei era estonanta concentracion ena zòna, d’enquia dotze bastiments de pèira en forma de cabanes entà refugi, quauqua ua entièra encara e que se ten en pè, coma era dera Arròca de Batalhedo o era de Segalièra. Fòrça apròp, ath dessús madeish de Sorribau en Es Cornèrs, se conserven vestigis dera activitat d’un horn de caudea, fòrça emplegada enes bastiments en sègles anteriors. Eth hèt qu’era sorça que provedie d’aigua ath pòble s’auesse shecat, aurie obligat a botjar eth pòble cap ara sua actuau ubicacion. Unes autes teories apunten a qu’eth pòble siguec desruït per ua barrancada. Ebé, sai cap.
Sigue coma sigue era glèisa que contunhe ben quilhada en sòn planheròt tamb eth camiàs miei caperat pes mates d’aurassèrs e pes arrominguères que possen pr’amor dera manca de vediau.
Vedetz! Aquieu que l’auetz des de hè mila ans, tanti coma era nòsta lengua. Tot amassa qu’ei ua des Sèt Meravilhes[7] pes que vau era pena de visitar era localitat a on per cèrt neishec eth Venerable Frair Joan de Vilamòs. Ad aguest frare agustinian Amiell te li dedique un capítol sencer en sòn libre e Jornalet ne publiquèc un article d’opinion recentaments.
Atau coma es abitants de Lhèida que tornen entara ciutat dempús d’ua longa sason considèren que ja son en casa quan ven des de luenh era siloeta dera Seu Vella, tanben es que tornam entà Vilamòs, ja mos trapam en casa quan desvistam Sant Miquèu que campe ath cant deth malh de Codèro.
Se te la guardes des deth hons dera Val era glèisa que t’arrebrembe e aufrís er aspècte d’un vaishèth encalhat damb era quilha virada cap a ensús e era proa en tot guardar cap a autan, entà Jerusalem. Pensi que s’assemble a ua Arca de Noè qu’auesse demorat embarrancada en Lairissa dempús deth devarament des aigües deth Diluvi Universau.
Ua Arca de Noè imaginària ena que i auríem de sauvar entà evitar era sua extincion ua parelha d’orsi[8], de gatilops[9], de lops[10], de sernalhes, de paoms, de oelhes damb còrnes[11]... Òc, òc, mès tanben un coble d’aranesi que parlen aranés e que visquen dera sua tèrra. Açò òc, abans de que eth solei gesque per Arres.
Barrinat e escrit ena hèsta de Sant Maties, eth 14 de mai der an 2016 dera Natividad de Nòste Sénher Benedit Jesucrist, ena parròquia de Vilamòs,Terçon de Lairissa, antigaments Avescat de Sent Bertran de Comenge, ath que mos encomanam e li vodam eth nòste país e era nòsta lengua entà que les sauve aumens mila ans mès.
(1).- AMIELL, Jusèp e LOZANO, Griselda. Istòria dera Glèisa en Aran. Larkos 2016. Mès informacions sus editorial(a)larkos.es.
(2).- “Nòsta”: des lectors de Jornalet, a on escriu en aranés bèri articles d’opinion, era aranesa Mireia Boya Busquet qu’ei Presidenta deth Grop Parlamentari dera CUP en Parlament de Catalonha e Aran.
(3).- Tòc de Hèsta que s’interprète entà Sant Ròc en Vilamòs:
(4).- LOZANO, Griselda. ÒC. Larkos 2015.
(5).- Cada sèt ans eth tres de mai què en diuendres e alavetz se celèbre eth Jubilèu de Sent Bertran de Comenge que permet obtier era gràcia dera indulgéncia plenària. Eth pròplèu Jubilèu serà eth diuendres tres de mai de 2019.
(6).- D’autes coma era de Sant Joan d’Arres de Jos, que an desapareishut – Veir “Eth mistèri d’Arres” en Jornalet.
(7).- Es Sèt Meravilhes de Vilamòs:
1. Glèisa de Sant Miquèu – Sègle XI, d’estil romanic lombard.
2. Glèisa de Santa Maria – Sègle XI, d’estil romanic.
3. Musèu “Çò de Joanchiquet” – Sègle XVII, Ecomusèu.
4. Hònt, comada e lauader – Sègle XVIII, conjunt arquitectonic intacte
5. Horn de caudea – Vestigis d’activitat constructiva damb caudea.
6. Mestièr de farrè – engenh entà herrar bòs e vaques.
7. Guardader de Santa Barbarà- Capeleta damb vistes impressionantes der Aneto
(8), (9), (10) .- Ah! s’eth praube Pairin lheuèsse eth cap!
(11).- Òc, era Oelha Aranesa, tamb còrnes, no pas era mocha.
Mès era gessuda deth plan interessant trabalh en lengua occitana qu’a passat inapercebuda enes mejans de comunicacion, no sabem se perqué, çapur jo. Sonque uns pògui, entre eri Jornalet, s’an hèt resson dera transcendenta naua entara nòsta lengua. Semble qu’era premsa sonque s’interèsse per Aran quan er ors se flòque un parelh de oelhes(alavetz tiò que mos hèn a veir eth mandongo) o quan Mireia Nòsta[2] ne ditz bèra ua en aranés aquieu delà en Parlament, ath cant deth pargue zoologic a on s’i sauven tota sòrta de bèsties.
Per cèrt guarda que se peguejam damb er ahèr dera reintroduccion der ors, deth gatilop e d’aute bestiau, dilhèu arribarà eth moment que mos calerà encuedar dera reintroduccion der òme que parlaue aranés e viuie dera sua tèrra. Tanplan que mos cau tier compde de no arribar tard e qu’alavetz mos calgue plànher: “Tiò ben, ara qu’eth solei ges per Arres...”. Sai cap!
Be n’ei de bona naua era edicion d’ua nauèra òbra ena nòsta lengua e s’ath delà ei d’un autor engatjat damb er aranés coma n’ei Mossen Jusèp Amiell, encara mès, çampar qu’aurie d’èster hestejada hènt a virar es campanes damb eth Tòc de Sant Ròc[3] en totes es glèises araneses des dera Mair de Diu de Montgarri enquia Sant Pèir ad Víncula de Bausen.
Istòria dera Glèisa en Aran qu’ei era mès recenta contribucion ara istòria, ara lengua e ara cultura araneses deth canonge Amiell, que en collaboracion damb era cercaira e escrivana Griselda Lozano, autora deth roman Òc[4] a abocat en Istòria dera Glèisa en Aran, eth resultat d’un pacient e rigorós trabalh. Artesania pura, tè.
En libre que s’i conden episòdis e eveniments inediti dera vida religiosa e sociau dera Val d’Aran des der an 72 Abans deth Crist enquia est an passat. Maugrat que, coma eth madeish autor me didec, era òbra non ei cap roman, que non n’ei, me cau díder qu’ei un libre de lectura facila e amena. Plasenta, òc. Ei un libre de divulgacion istorica pensat entà sauvar aguesta part dera nòsta istòria, era dera Glèisa en Aran, d’interès no sonque entà es istorians mès tanben entà quin lector que sigue que s’interèsse peth nòste País. Eth libre conten es tèxtes en aranés e en espanhòu. Era òbra vèsse de contenguts interessanti qu’Amiell mèstre en bèri capitols. Per exemple en eth que conde com er avesque de Comenge e per tant en aquera epòca tanben d’Aran, Bertran de Gòt artenhec era Cagira de San Pèir damb eth nòm de Clamenç V. Aqueth Papa siguec eth que autregèc a Sent Bertran de Comenge era gràcia deth Jubilèu de Sent Bertran, que cada viatge qu’eth dia 3 de mai què en diuendres[5], es fidèus pòden obtier era indulgéncia plenària. En un aute capítol er autor presente arguments qu’escarten definitiuaments era teoria de qu’i auec un avesque catar ena Val d’Aran. Plan interessanti es usi e costums qu’autrejauen ath clergat aranés eth privilègi, tengut pendent sègles, de qu’es rectors des parròquies auien d’èster causidi d’entre es capelhans dera madeisha Val d’Aran, o era existéncia dera figura especifica de Aran des capelhans porcionèrs, qu’arrecebien part des dèimes e censaus dera parròquia e èren tanben, tant que se podie, naturaus deth madeish pòble.Curiosa, encara que comprensibla en sòn contèxt istoric, era proïbicion de trabalhar era tèrra, tricotar o hèr cauceta qu’es Ordenances de 1724 impòsen as capelhans dera Val d’Aran. Encara que tota era òbra aboque coneishença, a jo de bon començament que dejà m’a interessat fòrça era dauant tampa deth libre ena que i voi aprigondir en aguest article, tè.
Er imatge que figure en la dauant tampa deth libre ei era dera Glèisa de Sant Miquèu de Vilamòs, que siguec bastida cap ath Sègle XI. Bensè qu’ei ua des mès ancianes dera Val. Quan li demanè a Amiell se per qué auie escuelhut aqueth temple entà illustrar era sua òbra, m’arresponec que perque aquera glèisa ei era unica en tota era Val qu’a conservat intacta a trauès des sègles era sua estructura originau e era sua esséncia de forma coma ère quan siguec bastida.
Segons er autor d’Istòria dera Glèisa en Aran, i aurien arribat a existir enquia catorze glèises de semblantes caracteristiques en Aran coma per exemple era de Sant Joan d’Arròs, era de Sant Fabian d’Arres o era d’Aubèrt, mès totes eres an patit mutilacions[6] e cambiaments considerables coma era adicion d’un campanau, er ampliament deth temple, era melhora deth tet e d’autes reformes de consideracion, sonque era de Sant Miquèu de Vilamòs se manten intacta des deth Sègle XI.
Era Glèisa conserve eth tipe de tet damb labades e era vota tamb pèires e caudea e no tamb husta entà conservar milhor era calor. Era unica reforma d’importància correspon ara substitucion dera pòrta d’entrada per cogant per ua de naua que guarde cap ath sud, quauquarren especific des glèises d’Aran pr’amor dera climatologia, qu’eth heired, era nhèu, era ploja, es incleméncies arriben tostemps der oèst. Es sues parets conserven eth rebocat de caudea originau. Coma era majoritat d’aguesti temples guarde cap a autan, cap a Jerusalem.
Era privilegiada ubicacion deth temple, entornejat de fertiles e planères tèrres e verdi prats de redalh, da arguments as defensors dera ipotèsi qu’en Sant Miquèu i aurie estat plaçat eth prumèr pòble de Vilamòs, probablaments eth mès ancian dera Val d’Aran. Coma Amiell explique ena sua òbra, totes aqueres gleisòtes auien era sua arrason d’èster e sigueren bastides per ua comunitat crestiana que demoraue ath torn. Des d’aquieu ath delà de gaudir d’ua inigualabla vista der Aneto e dera Maladeta ei possible de tier eth contacte visuau damb diuèrsi pòbles vesins, quauquarren qu’en quauqua epòca auec era sua importància. Ath delà eth lòc que dispòse de mès ores d’insolacion que no pas er actuau Vilamòs qu’ei un shinhau caperat peth Pujolàs.
Una auta donada interessanta deth lòc ei era estonanta concentracion ena zòna, d’enquia dotze bastiments de pèira en forma de cabanes entà refugi, quauqua ua entièra encara e que se ten en pè, coma era dera Arròca de Batalhedo o era de Segalièra. Fòrça apròp, ath dessús madeish de Sorribau en Es Cornèrs, se conserven vestigis dera activitat d’un horn de caudea, fòrça emplegada enes bastiments en sègles anteriors. Eth hèt qu’era sorça que provedie d’aigua ath pòble s’auesse shecat, aurie obligat a botjar eth pòble cap ara sua actuau ubicacion. Unes autes teories apunten a qu’eth pòble siguec desruït per ua barrancada. Ebé, sai cap.
Sigue coma sigue era glèisa que contunhe ben quilhada en sòn planheròt tamb eth camiàs miei caperat pes mates d’aurassèrs e pes arrominguères que possen pr’amor dera manca de vediau.
Vedetz! Aquieu que l’auetz des de hè mila ans, tanti coma era nòsta lengua. Tot amassa qu’ei ua des Sèt Meravilhes[7] pes que vau era pena de visitar era localitat a on per cèrt neishec eth Venerable Frair Joan de Vilamòs. Ad aguest frare agustinian Amiell te li dedique un capítol sencer en sòn libre e Jornalet ne publiquèc un article d’opinion recentaments.
Atau coma es abitants de Lhèida que tornen entara ciutat dempús d’ua longa sason considèren que ja son en casa quan ven des de luenh era siloeta dera Seu Vella, tanben es que tornam entà Vilamòs, ja mos trapam en casa quan desvistam Sant Miquèu que campe ath cant deth malh de Codèro.
Se te la guardes des deth hons dera Val era glèisa que t’arrebrembe e aufrís er aspècte d’un vaishèth encalhat damb era quilha virada cap a ensús e era proa en tot guardar cap a autan, entà Jerusalem. Pensi que s’assemble a ua Arca de Noè qu’auesse demorat embarrancada en Lairissa dempús deth devarament des aigües deth Diluvi Universau.
Ua Arca de Noè imaginària ena que i auríem de sauvar entà evitar era sua extincion ua parelha d’orsi[8], de gatilops[9], de lops[10], de sernalhes, de paoms, de oelhes damb còrnes[11]... Òc, òc, mès tanben un coble d’aranesi que parlen aranés e que visquen dera sua tèrra. Açò òc, abans de que eth solei gesque per Arres.
Barrinat e escrit ena hèsta de Sant Maties, eth 14 de mai der an 2016 dera Natividad de Nòste Sénher Benedit Jesucrist, ena parròquia de Vilamòs,Terçon de Lairissa, antigaments Avescat de Sent Bertran de Comenge, ath que mos encomanam e li vodam eth nòste país e era nòsta lengua entà que les sauve aumens mila ans mès.
(1).- AMIELL, Jusèp e LOZANO, Griselda. Istòria dera Glèisa en Aran. Larkos 2016. Mès informacions sus editorial(a)larkos.es.
(2).- “Nòsta”: des lectors de Jornalet, a on escriu en aranés bèri articles d’opinion, era aranesa Mireia Boya Busquet qu’ei Presidenta deth Grop Parlamentari dera CUP en Parlament de Catalonha e Aran.
(3).- Tòc de Hèsta que s’interprète entà Sant Ròc en Vilamòs:
(4).- LOZANO, Griselda. ÒC. Larkos 2015.
(5).- Cada sèt ans eth tres de mai què en diuendres e alavetz se celèbre eth Jubilèu de Sent Bertran de Comenge que permet obtier era gràcia dera indulgéncia plenària. Eth pròplèu Jubilèu serà eth diuendres tres de mai de 2019.
(6).- D’autes coma era de Sant Joan d’Arres de Jos, que an desapareishut – Veir “Eth mistèri d’Arres” en Jornalet.
(7).- Es Sèt Meravilhes de Vilamòs:
1. Glèisa de Sant Miquèu – Sègle XI, d’estil romanic lombard.
2. Glèisa de Santa Maria – Sègle XI, d’estil romanic.
3. Musèu “Çò de Joanchiquet” – Sègle XVII, Ecomusèu.
4. Hònt, comada e lauader – Sègle XVIII, conjunt arquitectonic intacte
5. Horn de caudea – Vestigis d’activitat constructiva damb caudea.
6. Mestièr de farrè – engenh entà herrar bòs e vaques.
7. Guardader de Santa Barbarà- Capeleta damb vistes impressionantes der Aneto
(8), (9), (10) .- Ah! s’eth praube Pairin lheuèsse eth cap!
(11).- Òc, era Oelha Aranesa, tamb còrnes, no pas era mocha.
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
I a pas cap de comentari
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari