Oishinant pes humaraus entà cercar ua data de neishença que è trapat era controvertida istòria de Mossèn Amiell un personatge aranés que viuec ena prumèra mitat deth segle XXu.
 
Jo que neishí en Vilamòs[1], quauquarren que plan pòca gent pòt díder. D’aquerò que ne sò segur, mès ara dempús de tanti ans, que dobti deth dia en que neishí. Segons eth Registre Civiu siguec un tres de noveme, mès era darrèra Partida de Batialhes que me calec demanar ditz que siguec un dus de noveme. E ben qu’ei un dia de mès, o un dia de mens, sai cap. No ei i pas grèu, ben. Totun qu’ac è volut esclarir entà actualizar es documents e registres que calgue.
 
En tot audegar e preguntar ací e delà entà esclari’c qu’è  desnishat era istòria deth capelhan que signèc era mia inscripcion en Libe de Batialhes. Atau que me l’an condat. A jo que me batièc Mossen Amiell, Miquèu Amiell Moga, eth darrèr capelhan titular dera parròquia que demorèc en Vilamòs enquiara sua mòrt.
 
Miquèu Amiell neishec en Tredòs (Pujòlo) a començaments deth sègle passat e moric en Vielha en an 1965. Encara que compartic cognòm tamb er aute Mossen Jusèp Amiell[2], eth de Garòs, que no son parents, ne an arren a veir. De capelhans tamb cognòm Amiell  que n’i a agut d’auti ena Val: Laurenç Amiell, vicari de Sant Joan de Toran enquia 1856 e Loís Amiell, rector de Casarilh enquia 1874, entre d’auti.
 
De joen Miquèu qu’ère un gojatàs tot beròi e quan entrèc en Seminari, lèu cridèc era atencion des sons superiors per tant degordit coma ère, pera sua intelligéncia e bona preséncia. Aquerò que hec que lo prenessen coma collaborador destacat. Siguec ordenat capelhan dempús d’ua carrèra brilhanta, çò que li aurie permetut d’èster ben plaçat ena cúria. Totun s’estimèc mès d’exercir eth ministèri pastorau en tot èster nomentat Rector de Vilamòs e Arres ena Val a on auie neishut. Ère tengut per un bon clèrgue, ua persona intelligenta, instruida e tamb bona oratòria. Auie un avier prometedor ath deuant.
 
Mès tot se torcec, tamb er “ahèr de Tolosa”. Dempús d’aquerò Amiell ja no tornèc a èster mai mès eth madeish. Qué passèc en Tolosa entà que aqueth òme lucid acabèsse eth sòn ministèri desvariant e ath cant dera lhocaria? Un estiu en qu’eth Cònsol Generau d’Espanha en Tolosa passaue uns dies en tot préner es aigües en Banhères de Luishon, coneishec a Miquèu Amiell e probablaments impressionat pera sua oratòria ena omilia de bèra missa ara que assistic li  prepausèc d’anar-se’n tamb eth tà Tolosa. Li aufric eth cargue de Capelhan deth Consulat Generau d’Espanha en Tolosa.
 
Mossen Miquèu acceptèc era ofèrta. Deishèc era parròquia, encara que se’n sauvèc era titolaritat e illusionat que se n’anèc tà Tolosa. En aqueth temps, prumèra mitat deth segle XXu, aquera vila occitana ère un punt d’atraccion entàs aranesi e per tant tanben tà Amiell.
 
Mossen Miquèu s’incardinèc ena Glèisa tolosana encara que exercie eth son ministèri pastorau en Consolat. Aquiu pendent temps que didie missa, batiaue, coheissaue, maridaue… e predicaue. Uns sermons tamb ua eloqüéncia que talaments ac ahlamaue tot. Quan predicaue ena cadièra s’alugaue coma un tidon.
 
En aqueth temps Tolosa borie de gent venguda d’Espanha, sustot d’exiliadi republicans as qui no les agradaue bric era tendéncia des arderosi sermons deth capelhan Amiell, ne es sons comentaris. Ben guardat, no les agradauen bric ne es capelhans, ne era Glèisa. Pòs pensar!, dempús d’una guerra civiu descabestrada…
 
Segons çò qu’òm conde, ua nera net li premaniren ua emboscada. Tamb enganh lo heren a gésser deth lhet dident-li qu’ua hemna malauta auie de besonh assisténcia espirituau. Amiell queiguec ena chicana, i anèc en mès córrer entara casa e, un còp laguens, li gesseren uns tipes deth dejós dera escala que borrolhèren era pòrta e se li lancèren dessús entà escahuar-lo e aucir-lo. Patacs, còps de balhon, calhauades, còps de pè, lampits, teques, esclafits, narigades, bohetades, cogotades, chapotades, còps de punh, mamparrades... Deth baldego que li dèren lo deishèren desmangoriat e miei mòrt. Mès eth de Tredòs, fortàs coma un bò qu’ère, se’n gessec tamb vida. Encara que un des còps de balhon li horadèc eth cap, ac podec compdar. Totun li aueren de hèr ua trepanacion que li desmantibelèc eth cervèth e bères unes des sues foncions cognitiues. Tà jo que quedèc un shau estropiat. Dempús deth hart de lenha e a compdar d’alavetz, der “ahèr de Tolosa”, eth praube Miquèu ja non tornèc a èster eth madeish, non.
 
Es males lengües dan ua auta version der “ahèr de Tolosa”. Que vòs! Ara gent s’i a un capelhan peth miei les shaute de guarnir era istòria tamb bèra hemna e bèth shinhau de passion. No sigueren pas es exiliadi espanhòus es que li premaniren era emboscada, bièn. Segons aquera auta version, aurie estat un marit cornut et que li aurie estronhat eth cap a còps de garròt. Miquèu qu’ère un òme beròi, auie plan succès tamb es hemnes feligreses, tant tamb es maridades coma tamb es celibatàries. Justaments tamb ua maridada aurie auut un ahèr deth que s’encuedèc eth sòn òme, que lo demorèc ua nera net ath dejós dera escala ena que i auie horadat ua trapa ena que queiguec Amiell e a on recebec es garrotades en cap que lo deishèren desdariat e miei mòrt.
 
Dempús d’aqueth ahèr, s’aurie convertit en un personatge incomòde. Auec de tornar tà Vilamòs a aucupar era plaça de Rector qu’auie deishat. Encara que non ère benvengut er avesque li auec de dar era plaça en Vilamòs, qu’ère ben sua.
 
Aquiu qu’acabèc es sons dies, cuedant es anmes des feligresi dera parròquia de  Vilamòs e dera sufraganèa d’Arres, aqueth còp tant des maridadi coma des non maridadi, ja ne gessec pro escalabrat der “ahèr de Tolosa”, ben. Encara hèc classes de refòrç as mainatges. Mès ja non ère pas eth madeish, se li auie colistrat eth caracter, se tornèc un òme repotegaire e maucarat que perdie era memòria, se desbrembaue des formules liturgiques enes sagraments e acaçaue a còps de cana e entre brestècs as mainatges que hègem ara pilòta deuant dera glèisa. Enes sermons des dimenges arremetie sense mesura contra tot çò que se botjaue, tumaue contra toti, sustot es hemnes.
 
Dempús venguec eth deteriorament fisic, es hartères. Bauassejaue, no se tenguie ne tamb era cana e demoraue fòrça temps en lhet. Encara que sonque se neurie tamb era lèit d’ua craba qu’auie, ère holat com un bot a punt de crebar. Se guarie en tot béuer fòrça infusions dera flor deth saüquèr.
 
Maugrat qu’es sons superiors auien sajat d’emportar-se-lo’n entà suenhar-lo, eth que s’i resistic enquia eth darrèr moment, en que vielh e malaut anèc a acabar es sons dies ena residéncia de Vielha a on enquiara sua mòrt recebec es suenhs que se mereishie.  Mossen Miquèu Amiell moric en an 1965 e siguec eth darrèr capelhan qu’i auec en Vilamòs, un pòble que n’auie agut enquia tres, un Rector e dus Porcionèrs[3].
 
D’aqueth òme brilhant, d’aqueth capelhan excessiu pòca causa se n’a sauvat: ua pintura ar òli tamb eth sòn retrat (veir fòto) que hè uns ans uns vesins de Vilamòs crompèren en un brocantèr en França, eth sòn nòm inscrit ena Campana Santa Barbara[4] dera Glèisa de Sant Joan d’Arres[5] que hec a hóner[6] en 1951 e eth repiquet d’aquera campana, que es pògui còps que sone, arrebrembe era veu d’Amiell tronant en aqueri sermons qu’ac ahlamàuen tot.
 
Aguesta qu’ei era petita istòria d’aqueth praube òme, bastida tamb es arrebrembes des que lo coneisheren. Una istòria que, çampar a truca de condar-la un e un aute viatge, deu èster capvirada. Una istòria e uns arrebrembes que eth pas deth temps deu d’auer hlorit e descolorit.
 
Que se pòse en patz.