Enes pòbles dera nòsta Val que i auem encara un element immateriau, mès plan important, que hè partida deth nòste patrimòni istoric e linguistic, ei eth “Çò”, eth nòm pròpri de cada casa.
 
Ara que eth nòste País trabalhe ena candidatura entà qu’era Unèsco ne declare tot er ensems coma Patrimòni Mondiau ei bon moment entà hèr eth trebalh d’arremassada dera oiconimia[1] des nòsti pòbles.
 
Se que non, a conseqüéncia des cambiaments ena manèra de víuer e tamb eth temps corren eth risc de desaparèisher. Un risc que non an es cognòms des persones pr’amor qu’aqueri demoren escriti en Registre Civiu, Partida de Batialhes, Carta d’Identitat, eca… çò que non passe tamb eth nòm des cases, que transmetut de forma orau, se va delint tamb eth temps.
 
Enquia non hè guaire eth nòm dera casa ère tan important o mès qu’eth cognòm entà identificar e  arreconéisher a quauquarrés: Pau de Çò de Madrona, Joan de Çò de Jacinto, Joan de Çò de Joan de Jaime, Jusèp de Çò de Joanet, eca.
 
Non emplegàuem pas eth cognòm, senon eth nòm dera casa, qu’ère ua sòrta d’etiqueta o còde de barres, que te balhaue era informacion basica sus era persona en tant qu’integrant d’aquera casa: reputacion, estatus, credit, proprietats, nivèu sociau… (veir “Putes e Lairons” en Jornalet de 14.05.2015).
 
Eth nòm dera casa ère tan important que en bères ues ère escrit en pèira en lumedan  (veir “Era Crotz de Bedoth” en Jornalet de 30.09.2016). A truca d’ans que tot se botjaue e cambiaue, mès era casa aranesa e eth sòn nòm tenguien fòrt en temps mès enlà des cognòms qu’anauen cambiant tamb es cognòms des eiretièrs.
 
Aguest demostratiu aranés “Çò”, qu’ei brac en letres mès long en significats.
 
Quan parlam de Çò de Joanchiquet parlam dera casa des de Joanchiquet, mès tanben mos referim as proprietats des de Joanchiquet, tèrres, prats, bòrdes, bèsties, e sustot ara comunitat, ath grop de persones que i demore. Er equivalent “Es de Joanchiquet”, ja se ve qu’ei plurau[2].
 
Eth “Çò”, era casa, qu’ei un tot productiu, afectiu, psicologic, sociau, part dera identitat de cadun. Era casa aranesa qu’ère er element basic que conformaue era societat, eth pòble. Dejà en aspècte arquitectonic era casa aranesa qu’ei d’ua tipología pròpria[3].
 
Ena arremassada des oiconims qu’auem hèt deth pòble de Vilamòs  (Lairissa, Val d’Aran) auem identificat aumens ua seishantea de nòms de casa istoriques.
 
Son aguesti: Badia, Barbèr, Bertranet, Bertranon, Blasi, Borièr, Bragard, Caseta, Crasta, Escolans, Farrè, Gai, Galhon, Guilhamig, Guilhèm, Hònt, Hustèr, Jacinto  (Laojós), Jaime, Jarrós, Joan de Jaime, Joanchiquet, Joanet, Jusèpa, Lajan, Lúcia, Madrona, Marion, Maruquí, Maties, Mingo, Miquèu, Monge, Mossen Jaime, Oelhèr, Pajarito, Paquet, Pau, Paylòch de Baish, Paylòch de Naut, Peirona, Pèp, Père Antoni, Placeta, Quica, Quisson, Rectoria, Riba, Rictor, Roata, Ròs, Sanset, Sants, Saplan, Sartet, Sebastiana, Shelina, Solèr, Teishinè, Uart.
 
Juli Soler i Santaló ena sua visita de 1906 a Vilamòs que ja ne compdèc cinquanta sies de cases.
 
Eth metòde emplegat entà hèr aguest recensament qu’a estat era arremassada orau entre vesins deth pòble[4] e odegant ena documentacion[5] des archius depausadi en AGA Archiu Generau d’Aran en Arròs.
 
Era màger part, quaranta cinc, d’aguestes cases que encara demoren ben quilhades, dubèrtes e abitades aué en dia.
 
En çò que tanh as autes: Çò de Guilhamig, qu’ei un pati privat, Çò de Joanchiquet, qu’ei un musèu, Çò de Paylòch de Baish, qu’ei un pati privat, Çò de Sants, qu’ei ua plaça e parcatge publics, Çò dera Caseta, qu’ei ua bastissa d’otèl inacabada, Çò dera Roata, qu’ei un pati privat, Çò deth Monge, qu’ei ua bastissa d’otèl inacabada, Çò deth Sartet qu’ei un pati privat, Çò deth Barbèr qu’ei ua bòrda, Çò de Maruquí qu’ei un pati privat, en lòc a on i auie Çò de Maties ara i a uns apartaments e a on  i auie Çò de Peirona aué i auem era Plaça dera Glèisa  (veir fòto).
 
Aguesta relacion de nòms de cases araneses ei tanben un reflèxe dera realitat lingüistica d’alavetz, ja que non se trapen guaires tèxtes en aranés mès entà darrèr deth segle XXu. En es documents qu’auem cercat es escrivans que se servien deth castelhan, deth catalan e bèth un deth latin, per tant sonque an demorat en aranés es nòms des cases, es persones e es lòcs.
 
Totun cau tier compde que bèri oiconims que mos an arribat per transmission orau son un shinhau deformadi: Es deth Hustèr > Es de Tustè, Bertranet > Betranet, Bertranon > Betranon, Galhon > Gayon, Oelhèr > Guelhè, Rictor > Rittó, Tres Pujòs > Trespojos.
 
Atau podem veir que vint-e-dues cases se corresponen tamb eth nòm d’ua persona, dètz-e-ueit que pòrten nòm d’òme, quate d’hemna e dètz tamb nòm de mestièr: Es de Rictor, Es de Barbèr, Es des Escolans, Es de Farrè, Es der Hustèr, Es deth Monge, Es deth Oelhèr, Es deth Sartet, Es deth Teishinè, es deth Borièr.
 
Vint-e-nau des cases ja apareishen desde hè pròp de cinc segles en manuscrits dera documentacion familiara de Çò de Lúcia e de Çò de Joanchiquet, qu’ei depausada en Archiu Generau d’Aran: Çò de Joanchiquet (1544),Çò deth Gai (1602), Çò dera Riba (1682), Çò de Lúcia (1682) ,Çò de Quica (1683), Çò dera Badia (1698), Çò de Peirona (1699), Çò de Blasi (1703), Çò de Guilhèm (1705), Çò de Laojós (1706), Çò de Sants (1708), Çò dera Caseta (1710), Çò de Joan de Jaime (1713), Çò dera Roata (1723), Çò de Bertranon (1725), Çò de Pau (1725), Çò deth Sartet (1730), Çò de Sants (1731), Çò de Guilhamitg (1731), Çò deth Barbèr (1732), Çò deth Bragard (S.XVIII), Çò de Miquèu (S.XVIII), Çò deth Hustèr (S.XVIII), Çò de Père Antòni (S.XVIII), Çò de Sebastiana (S.XVIII), Çò dera Crasta (S.XVIII), Çò de Maruquí (1817), Çò de Blasi (1835), Çò de Maties (1850), Çò de Pailòch (1882).
 
Apareishen tanben: Çò deth Borièr en un empenhorament de 1850, Çò deth Ròs en uns capitols matrimoniaus de 1723, Çò de Sanset en un censau de 1592 e Çò deth Uart  en ua venta de 1850, mès aguestes quate cases non sabem identificar a on serien plaçades. 
 
Eth percentatge de permanéncia des cases de 1544 enquia ara qu’ei ben naut.
 
Be n’an d’istòria aguestes cases, tanta,  que vint-e-dues d’eres an patrimòni a protegir, ja sigue era madeisha casa o bèth element arquitectonic, coma er horn, eth lumedan de pèira, es penaus, eth portau, eth relòtge de solei; Çò de Bertranet, Çò de Bertranon, Çò de Galhon, Çò de Guilhèm, Çò de Jacinto (Laojós), Çò de Jaime, Çò de Joan de Jaime, Çò de Joanchiquet, Çò de Jusèpa, Çò de Lajan, Çò de Lúcia, Çò de Marion, Çò de Miquèu, Çò de Pajarito, Çò de Paylòch de Naut, Çò de Pèp, Çò dera Rectoria (Ignasi), Çò deth Bragard, Çò deth Hustèr, Çò deth Jarrós, Çò deth Oelhèr, Çò deth Teishinè.
 
En Vilamòs, pòble respectuós tamb es tradicions encara batien es cases naues que bastissen o apraien tamb un nòm: Çò d’Emilio, Çò de Marsol, Çò de Pocorull-Castet, Çò dera Fòrja, Çò dera Garièra, Çò de Tres Pujòs, Ço de Benita, Çò de Vista Aneto, Çò dera Casita, Çò de Larrañaga, Çò de Ignasi, Çò de Cristina, Çò de Cortada, Çò de Mitjà, Çò de Cespedes-Villamates, Eth Larèr, Eth Refugi, Era Agla, Santa Barbarà, …
 
Ath delà se passejatz peth pòble  poderatz veir eth nòm, eth Çò de cada casa, hèt en husta penjat en lumedan, prètzhèt der artesan Jaime Esteve Relha des de Marion (veir fòto).
 
Ua polida manèra de sauvar era nòsta memòria e perpetuar ua tradicion, dera que n’auem volut parlar ací en Jornalet entà que non se pèrde ne se desbrembe. Dera madeisha manèra que suenham es pèires des nòstes glèises, que cau tanben cuedar aguest simbèu d’identitat de cadun qu’ei eth nòm dera casa.
 
Calerie hèr un trebalh d’oiconimia coma cau en tot remassar es nòms de cases dera Val e identificar-les plaçant ena façada un pannèu o placa normalizada entà tota era Val e tamb un còde QR que balhèsse era informacion basica.
 
Serie ua polida manèra de condar era nòsta istòria a toti aqueri toristes que gàndien pes nòsti carrèrs.
 
 
 
 
 
Tònho de Çò de Lúcia de Vilamòs.