Opinion
Aisina, esplech, gatge, ustilh...
Per parlar d’“aisina” (en anglés “tool”, en francés “outil”), l’occitan manca pas de mots. Se pòt dire per exemple:
Un “ensemble d’aisinas” (en francés “outillage”), se pòt dire entretant esplecha, nom femenin (en auvernhat, sud-lengadocian e gascon espleita).
Lo tipe ustilh o ostilh remonta al latin tardiu usitilium. Aqueste darrièr es un nom nèutre singular, que ven d’usitilia, nom nèutre plural, del latin classic ūtensilia “ustensilhas”, que ven el meteis d’ūti “se servir de, emplegar”, amb l’influéncia probabla del latin popular ūsāre “emplegar” e d’usitari “utilizar sovent”, el meteis un frequentatiu de ūtī “utilizar”.
La forma francesa outil ven tanben d’usitilium.
Dins l’usatge occitan, las formas ont la sequéncia st deven t coma dins utís, otís, autís, s’explican per l’influencia del francés outil. Se la desparicion d’s davant t es normala en francés, es pas normala en occitan. Ara, tot bèl just, las formas occitanas ont st deven t coma utís, otís, autís apareisson tardivament, a l’epòca de la dominacion lingüistica francesa. En occitan medieval, abans la dominacion del francés, trobam solament ustilh o ostilh.
S’atròba que las formas amb st coma ustilh o ostilh son encara pro vivas en occitan actual. Lavalada las mençona totas doas dins son diccionari de lemosin modèrne. Palai mençona ustilhs al plural dins son diccionari de gascon modèrne, entretant...
Lo tipe ustilh sembla mai espandit qu’ostilh e deu far partida legitimament de l’occitan estandard. Se consideram l’usatge viu dels sinonims coma aisina, gatge, esplech(espleit) e ustilh, mancam pas de ressorsas e vesèm qu’es completament inutil de s’embarrassar dels francismes utís*, otís* e autís*.
(La forma otís* es un arquetipe del francisme. Lo pas d’otís* a autís* es pas autra causa de la transformacion de o- iniciala en au-, fenomèn frequent e banal dins fòrça dialèctes, amb una intensitat particulara en gascon, un pauc coma coma dins onor > aunor, obrir > aubrir... La forma utís es probable lo resultat d’una mescla segondària entre la forma autentica ustilh e lo francisme otís*).
— aisina, nom femenin emparentat amb lo catalan eina
— esplech (en auvernhat, sud-lengadocian e gascon espleit), nom masculin
— gatge, nom masculin
— ustilh, nom masculin.
— Se tròba tanben las formas instablas utís, otís, autís que son probable de francismes (del francés outil).
— esplech (en auvernhat, sud-lengadocian e gascon espleit), nom masculin
— gatge, nom masculin
— ustilh, nom masculin.
— Se tròba tanben las formas instablas utís, otís, autís que son probable de francismes (del francés outil).
Un “ensemble d’aisinas” (en francés “outillage”), se pòt dire entretant esplecha, nom femenin (en auvernhat, sud-lengadocian e gascon espleita).
Lo tipe ustilh o ostilh remonta al latin tardiu usitilium. Aqueste darrièr es un nom nèutre singular, que ven d’usitilia, nom nèutre plural, del latin classic ūtensilia “ustensilhas”, que ven el meteis d’ūti “se servir de, emplegar”, amb l’influéncia probabla del latin popular ūsāre “emplegar” e d’usitari “utilizar sovent”, el meteis un frequentatiu de ūtī “utilizar”.
La forma francesa outil ven tanben d’usitilium.
Dins l’usatge occitan, las formas ont la sequéncia st deven t coma dins utís, otís, autís, s’explican per l’influencia del francés outil. Se la desparicion d’s davant t es normala en francés, es pas normala en occitan. Ara, tot bèl just, las formas occitanas ont st deven t coma utís, otís, autís apareisson tardivament, a l’epòca de la dominacion lingüistica francesa. En occitan medieval, abans la dominacion del francés, trobam solament ustilh o ostilh.
S’atròba que las formas amb st coma ustilh o ostilh son encara pro vivas en occitan actual. Lavalada las mençona totas doas dins son diccionari de lemosin modèrne. Palai mençona ustilhs al plural dins son diccionari de gascon modèrne, entretant...
Lo tipe ustilh sembla mai espandit qu’ostilh e deu far partida legitimament de l’occitan estandard. Se consideram l’usatge viu dels sinonims coma aisina, gatge, esplech(espleit) e ustilh, mancam pas de ressorsas e vesèm qu’es completament inutil de s’embarrassar dels francismes utís*, otís* e autís*.
(La forma otís* es un arquetipe del francisme. Lo pas d’otís* a autís* es pas autra causa de la transformacion de o- iniciala en au-, fenomèn frequent e banal dins fòrça dialèctes, amb una intensitat particulara en gascon, un pauc coma coma dins onor > aunor, obrir > aubrir... La forma utís es probable lo resultat d’una mescla segondària entre la forma autentica ustilh e lo francisme otís*).
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
En las Valadas, o almenca en Val Saint Martin, nos díem "aise", aub lo sens general de "outil, instrument" e aub lo sens particulier de "vaisselle". Malairosament, lis termes dovrats autra las Alpas probablament serien pas comprensibles per un locutor alpenc piemontés, malgrat lo vesinatge aub lo motz "aisina".
#25 Mercés per l'explic!
#24 Coma Pèir o ja suggerit (#14), versemblablament, es lo plural francés 'les outils' (amb una -l ja muda) qu'a donat en occitan 'los otís', e l'-s es restada puèi al singular: 'un otís'.
Lo francés 'un outil' (amb una -l ja muda) a donat en espanhòl 'un útil' al sègle XIX, forma que s'es alinhada sus l'adjectiu espanhòl ja existent 'útil' que significa "util (practic, necessari)". Es aquò que deu explicar 'l' en espanhòl. Benlèu tanben l'influéncia del francés escrich 'outil' a ajudat a prononciar 'l' en espanhòl.
Çò qu'es pas clar per ieu, innocentàs que soi, es cossí explican lo pas del mot francés outil a otís, utís? Compreni perfèitament ll'adaptacion del mot francés outil en útil en espanhòl , amb l'"l" finala e pas cap de "s", çaquelà compreni pas brica lo cas occitan. Ont es passada l'"l" d'outil dins lo mot occitan e perqué una "s"? D'aquí la question: de quant data l'amudiment de l'"l" d'outil en francés ? Deu ser un fenomèn contemporanèu, non? Sègle 20, probable ? Al sègle 19, l'l finala d'outil èra enqüèra sonòra, aparentament, se cresèm la fonetica deu mot en espanhòl qui data d'aquesta epòca. Doncas, lo manlhèu occitan seriá mai tardiu qu'aquò? L'ipotèsi d'un prèst fòrça tardiu pausa pas un problèma respècte a l'observacion de la generalizacion del mot en totis los dialèctes? Es pas un problèma, aquò? E d'on ven l's finala del mot occitan? I a quicom que truca! Segur que i a d'explics, mas los sai pas, paure de ieu! Cal definitivament exclure l'ipotèsi d'una evolucion indigèna ustilhs >utís per simplificacion fonetica (coma la observada en catalan 'aquest' prononciat aquet e aquesta , aqueta (dial.)?
• Petita lista (non acabada) de mots tà díser “ustensilha, ustilh, utís” en gascon: — abarec, amandenc, apèr, atruna/truna, embusto, enginh, estiflet, gatge/gadget, godrèla, estrument/esturment/instrument, hèrra, fèrrament/hèrrament, maneita/manèstra, ostilh/ustilh, otís/utís, ustensilha, ustòri/ustòrri…
• Tà mantrun mot (embusto, amandenc, gatge, ustòri, utís…) que’s hè un passatge semantic frequent entre l’idea d’ustilh e la de “trachamand, vauarren” o de “trasto, causa arrecadera o qui encombra”.
• Los mots collectius (dats au plurau e sonque) que son diferents deus mots comptaders: — atevesses, atorelhs, haserencs, orralhas, urdelhas, ustilhas…
—
Los sens que cobreishen ua garba de nuanças, a còps intercambiadissas, a còps non pas. Per exemple quan la forma populara “esturment” ei sinonima d’utís, gatge, la forma culta “instrument” aurà meilèu lo sens modèrne deu francés (ustilh/aparelh de precision especializat).
—
Ne tròbi pas “aisina” o “espleit” au sens d’ustilh en los vielhs diccionaris gascons, sonque en los non-gascons o en los recents. Tà’us hornir a la purmèra lista que i carrén emplecs atestats.
Tau sens mei generau en “estandardés” (o estandardimand :D) que’m sembla totun lo sg. USTILH, pl. coll. USTILHAS que seré satisfasent e planpro panoccitan…
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari