Tres vilas occitanas an de noms qu’evòcan l’aiga: Ais de Provença, Dacs e la Vila d’Ax. Nos òfron l’escasença d’evocar un molon de questions passionantas en lingüistica occitana.
 
 
Leis aigas termalas a Ais de Provença
 
Aquelei noms de vilas venon dau latin Aquis, un mot declinat a l’ablatiu plurau, que sa forma de basa es aqua “aiga”.
 
Ais de Provença (en francés Aix-en-Provence) se fondèt en 122 abans lo Crist quand lo cap militar roman Gai Sèxtius Calvin —o Sèxtius— i fixèt la populacion deis alentorns. Abans, lei gents vivián dins la pichona ciutadèla ligura d’Entremont que se pòt vesitar, uei, coma sit arqueologic.
 
Lo nom latin primier d’Ais de Provença foguèt Aquae Sextiae, çò que significa “leis aigas de Sèxtius”, en referéncia ais aigas termalas e au fondador roman. La forma declinada Aquis, a l’ablatiu plurau, significava exactament “provenent deis aigas”. Èra tan frequenta que s’impausèt coma lo nom pus abituau de la vila en latin popular.
 
A partir de la forma Aquis apareguèt una forma Aics [ˈajks] en occitan primitiu. Se simplifiquèt en Ais [ˈajs] tre l’occitan medievau e s’es mantenguda ansin fins en occitan modèrne. La forma francesa Aix [ɛks] es ren qu’una lectura de l’occitan primitiu Aics. En 1932 creèron oficialament la forma lònga dau nom: Ais de Provença (en francés oficiau: Aix-en-Provence).
 
Leis abitants d’Ais de Provença s’apèlan lei sextians (en francés: lesAixois), un mot culte qu’evòca lo fondador Sèxtius. Es desconselhat d’escriure sestians*.
 
 
Leis aigas termalas a Dacs
 
La vila gascona de Dacs (en francés Dax) possedís tanben d’aigas termalas. Son nom ven dau latin de Aquis, ont Aquis es l’ablatiu plurau de Aquae Tarbellicae “leis aigas tarbèllas”, çò es, “la vila termala dei tarbèls”, populacion antica de la region.
 
 
Leis aigas termalas a la Vila d’Ax
 
Parier, la ciutat lengadociana que li dison la Vila d’Ax (en francés Ax-les-Thermes) es una vila termala. Son nom ven identicament dau latin Aquis. Lo lingüista Patrici Pojada m’a indicat que de formas coma Ax e Ax de las Tèrmas son desconegudas dins l’usatge.
 
Lo lingüista Loís Alibèrt, maugrat sei grandei qualitats en generau, a agut escrich la forma erronèa Ax dels Tèrmes*.
   
 
L’Illa d’Ais e Aquisgran
 
En defòra d’Occitània, dos toponims an d’originas similaras.
 
Dins l’oèst de França, dins l’Ocean Atlantic, trobam l’Illa d’Ais o Ais (en francés l’Ile-d’Aix o Aix). Son nom s’explica tanben per lo latin Aquis, çò es, “l’illa provenent deis aigas”. Vesèm dins de documents medievaus la forma atestada Ais, qu’es probablament occitana e aguiainesa. D’efiech, aquela illa se tròba dins aqueu grand territòri de Peitau, Aunís, Santonge e Engolmés ont se parlava occitan fins ai sègles XII o XIII e ont s’es parlat puei l’aguiainés (o peitavin-santongés).
 
En Alemanha, i a una granda vila istorica que son nom occitan es Aquisgran o Ais d’Alemanha (en alemand Aachen, en catalan Aquisgrà, en italian Aquisgrana, en francés Aix-la-Chapelle). Ven dau latin Aquisgranum, contenent Aquis, evocant un còp de mai leis aigas termalas. Aquela vila foguèt una capitala dei carolingians, donc laissèt un remembre fòrt en occitan e dins d’autrei lengas d’Euròpa.
 
 
Un nom que vària segon lei registres
 
Lo nom d’Ais de Provença vària un pauc segon lei registres (o estils).
 
Dins un registre puslèu formau, disèm tradicionalament en provençau Ais [ˈajs] o Ais de Provença.
 
Dins un registre mai informau e mai localizat, disèm en provençau z-Ais [ˈzaj]. L’z iniciala ven de la costuma de dire as Ais [aˈzaj], varianta eventuala per a Ais. Se pòt comparar a la costuma de dire as Albi per a Albi. A partir de as Ais [aˈzaj], es vengut frequent de dire de z-Ais [deˈzaj], z-Ais [ˈzaj], etc.
 
L’escrivan occitan de Besièrs, Gabrièl Azais (1805-1888), a un nom d’ostau que significa tot bèu just “a Ais (as Ais)”. Son nom francizat es Gabriel Azaïs, ont Azaïs tend a se legir en tres sillabas, “A-za-ïs” [a.za.is], mentre que la forma occitana Azais ten ren que doas sillabas, “A-zais” [a.ˈzaj(s)].
 
 
Una soplesa fonetica
 
Se notarà que lei dos noms de la vila provençala, Ais [ˈajs] e z-Ais [ˈzaj], an de foneticas diferentas.
 
Lo tipe informau o locau z-Ais [ˈzaj] seguís la règla generala que vòu que lo provençau pronóncie pas lo sòn [s] finau après un diftong terminat per i o u. Comparem aquò amb de pronóncias provençalas coma peis [ˈpej, ˈpɛj], pareis [paˈrej, paˈrɛj], coneis [kuˈnej, kuˈnɛj], conois [kuˈnuj], cacalaus [kakaˈlaw], ulhauç [yˈjaw].
 
Lo tipe formau Ais [ˈajs] enfranh la règla fonetica perque impausa un sòn [s] finau après lo diftong. E pasmens, aquela pronóncia es ben atestada dins l’Atlàs Lingüistic de Provença. L’ai ausida entre de parlants d’excellent nivèu.
 
Aquò illustra que la fonetica es pas tan rigida dins lei dialèctes qu’amudisson lei consonantas finalas (vivaroaupenc de l’oèst, auvernhat, lemosin, provençau majoritari sens inclure lei parlars orientaus). Aquò es coerent amb la pronóncia excepcionala, dins aquelei dialèctes, de quauquei consonantas finalas coma dins vèrb, arc, Jòb, rap, bit, malt... Totun, la màger part dei mots brèus, dins aquelei dialèctes, tenon de consonantas ben mudas coma dins sa(c), rò(c), la(ch) / lai(t), fòr(t)...
 
Ai ja demostrat aquela soplesa fonetica dins un article anterior (-e de sosten, Jornalet, 25.8.2014).