Vos vau parlar d’una istòria terribla que m’impressionèt quora mi foguèt contada pichon. E èra encar mai impressionant lo premier còup que m’arrestèri en riba de camin per veire lo vilatge abandonat de Bròves. Era la realitat de fàcia. A quauquei mètres dau camin, coma arrestat e en cors d’arroïnament. E interdiccion de trapassar, espectator sensa poder. Sensa poder, vòc. Chasque còup que vau sus lo camin de Castelana per la Ròca Esclapon, mi pòdi pas empachar d’imaginar qu’es possible.
 
Aquesta region es un Eldorado, un gigant luec de construccion, promotors d’estat o privats o lei dos mesclats. An desmasclat la terra. Es una istòria a la “Lei Salas ’sota’ Verdon” a la mema epòca entre 1973-74 o ja avans en 1948 a la “Castilhon” vilatge desapareissut, o mai aut en Gavotina a la “Savinas” en 1961 (en 1958 inspirèt lo film “L’aiga viva [L’Eau vive]” de François Villiers, d’après un scenario de Joan Giono). En riba de mar, es parier amb lei programas d’estat Marinas de Cogolin, o privat Marina baie des Anges e d’autres Pòrts Grimaud (qu’es pron bèu aqueu darnier, va fau dire). E puèi sei restancas tanben, la restanca de Sant Cassian acabada en 1966 o avans la restanca de Maupasset creada en 1954 e son chaple un sera de 1959.
 
Es parier per la restanca d’Esparron acabada en 1967. Mas anam tornar lèu sus la restanca de Santa Crotz de Verdon. Que se li passèt d’un autre biais e l’estat reculèt –un pauc- (EDF estent una entrepresa d’estat). Se l’idèa es reviscolada en 1962, lo projècte deviá negar tan Lei Salas de Verdon (en fons de valada) coma lei vilatges de Bauduen e de Santa Crotz mai auts.
 
La ressorgéncia vauclusiana de Fònt L’Evèsque sauvèt aqueu projècte gigantàs. Un laus granda version se seriá benlèu vuejat d’aqueu gorg. De mai, la determinacion deis estatjants dei tres vilatges èra fòrta coma ditz l’article “La restanca de Santa Crotz: Lei Salas e Bauduen, “vilatges condemnats” unisson sei mejans de defensa còntra l’EDF”  cf. lo 15 d'octòbre de 1968, Le Méridional. Santa Crotz coma Bauduen foguèron “sauvats” quora se metèt en servici la restanca en 1973.
 
Mas l’estat obligava tot lo monde de chamjar sei costumas sensa demandar e de comunas autorizavan de chaples urbanistics tanben. Aicí es una region traumatizada, lo pòble li a sofèrt coma son anma.
 
Lo camp de Canjuers es oficialament creat en 1970, amb 35 000 ectaras de terren. Es un territòri semblable a Larzac, la vegetacion li es rara e bassa. De calhaus, d’avencs dins d’espacis grands e plans semenats de bastidas e d’escarts. La populacion nombrosa s’arrèsta avans, de Draguinhan a la còsta. L’altitud comença de montar après Bargemon, en direccion dau Lachens. Siam dins lei pre Aups. Coma dien a Faiença, fa una bèla pejada (una puada dirián a Cotinhac).
 
Istoric, crear un precedent per butar de mai.
 
En 1931, l’armada es interessada per aqueu caussòu. En 1950 es delimitat un camp de tir (actualament a Canjuers èst) per l’entrainament au tir de canon. Comença plan planin... Aqueu monde li pensa, obsèrva de reaccions per veire l’evolucion possibla.
 
En 1955, lo prefècte convòca lei cònsols e expauva lo projècte de creacion d’un poligòn de 35 000 ectars (coma serà au finau) coma se tot sichèsse ja fach. Lo Consèu generau de Var demanda qu’aguèsson la correccion de lei consultar!
 
La decision de creacion es presa en 1962, França ven de perdre Argeria e reorganiza seis armadas. Fin progressiva de l’Empèri, e replec. L’objectiu es de posquer s’entrainar tota l’annada quauque part. Lo “Plan de Canjuers” -toponim occitan francizat en “Le Plan de Canjuers”- es mens poblat que lo demai dau departament de Var. La vida economica es caracterizada per de fermas que fòrça fan norriguiers de fedas (estimacion de 20 000 tèstas). La comuna e lo vilatge de Bròves, se tròba en plen mitan dei mapas, sus lo camin entre Bargemon e Bargema. Elei qu’avián demandat pas grand cauva. Tretze autrei comunas serián parcialament tocadas: Aiguina, Empus, Bargema, Bargemon, La Bastida, Bauduen, Castèudoble, Comps, Mons, Montferrat, La Ròca d’Esclapon, Selhan, Trigança e Verinhon.
 
En 1963 totei lei cònsols concernits s’i opauvan. Lo dimenge 21 d’abriu de 1963, un blocatge de la nacionala 25 traversant Bròves es organizat. De bandeiròlas proclaman: “Siam aicí per lo trabalh de nòstreis ancians. Ne’n partirem que per la fòrça dei baionetas” o “Toristas, remiratz aquesto vilatge e sa campanha, l’armada nos garça d’aicí. Ajudatz nos de lei servar”.
 
L’endeman lei cònsols fan una cauma administrativa e lo 27 d’abriu, Pompidor [escrich a la francesa Pompidou], 1^er ministre de passatge a Tolon, declara una frasa a la De Gaulle: “Tot es firmat per Canjuers!”. De qué es firmat?
 
Au mes de junh de 1963 après debats, lo Conseu generau de Var manda una question escricha depauvada per Andriu Delpui de Calàs e Ernest Maurel de Comps au Prefècte. Fau respectar la procedura, segon lei règlas, e espèran. Dien: “Tenèm de far conóisser solemnament e amb fòrça nòstra oposicion a la decision arbitrària dau govèrn que mete leis elegits e lei populacions davans lo fach complit”.
 
Lo prefècte respondrà coma es emplegat per va faire: “En matèria de defensa nacionala lo govern pòt agir… en usant de la mesura especiala d’expropriacion… aquela procedura segreta autoriza lei poders publics a pas respectar la decision de l’assemblada departamentala”. Subretot que l’’indemnisacion seriá de 1 300 francs l’ectara... De bruchs corron, de monde dien qu’es una bòna ocasion d’arrestar lo trabalh quora s’apròchan de la retirada.
 
Fèliç Lambert, lo cònsol e tanben factor (donc foncionari que porriá perdre son trabalh se se fa remarcar) de Bròves demanda d’èstre reçauput per Pompidor. Lo sindicat de defensa dau Var aut publica un article: “L’actitud es pas la resignacion, … [lei brovencs] admeton pas coma clavat la realizacion dau projècte … asperam solament que Sénher lo premier ministre vòugue ben nos reçaupre” (cf. Le Provençal 11/08/1963).
 
14 d’auctòbre de 1963: Pompidor reçaup una delegacion varesa e rassegura: “Li seràn jamai de tirs atomics a Canjuers. Lei tirs se faràn 60 jorns l’an, quauqueis oras dau jorn amb preavís. Lo vilatge de Bròves e la comuna de Comps seràn esparnhadas”. De tirs atomics, jamai se’n èra parlat... Mas la comuna de Bròves esparnhada, aquò, vòc!
 
Lo 3 de novembre de 1963: una nòva manifestacion antimilitarista e pacifica es organizada per lo PCF còntra lo projècte. Recampa un milierat de personas a Bròves.
 
Mas en febrier de 1964, l’estudi comandat a Messmer Ministre deis Armadas (sonat lo “Sinistre” deis Armadas) ditz: “Ges de possibilitat d’exclure lei localitats de l’empresa dau futur camp!”. Adieu lei promessas de Pompidor. Leis expèrts an ben escrich.
 
Lo cònsol ditz alora: “Adieu país! Bròves es fotut!”. De bèrcas se fan entre aquelei que perdon tot e leis autrei proprietaris fonciers non residents. De monde son abatuts psicologicament.
 
Lo 14 de setembre de 1964 lo decret declarant d’utilitat publica la creacion d’un camp de manòbras e de tirs a Canjuers e publicat. Es oficial, es la lei, CQFD.
 
Ais eleccions presidencialas dau 15 de decembre de 1965 totei leis electors de Bròves vòtan blanc, e lo mòt d’òrdre notat sus lei buletins es lo meme: “Sauvatz Bròves”.
 
Un arrestat ordonant l’enquista publica es publicat lo 17 de mars de 1967. Totei leis interessats expriman son oposicion totala. Lo 25 d’abriu, lo comissari enquistaire rende un avís favorable a l’installacion dau camp.
 
D’unei fan de processions e de preguieras a la Sant Roman, lo sant patron dau vilatge. Mas lo 5 d’aost de 1969, lo verdict arriba “expropriats imediatament per cauva d’utilitat publica leis imòbles, eça.”.
 
De fach, lei principalas manifestacions de protestacion se fan tròup tardi, solament au començament de 1970, quora comença la batèsta dau Larzac. Mas sembla que lo projècte de Larzac vei una mobilizacion fòrta e imediata a pena l’extension d’aqueu camp envisatjada en 1970.
 
Per èstre anat e m’èstre passejat dins lei dos endrechs, es verai que li son de similituds entre Canjuers e Larzac. L’uman es fàcia a la natura e donca fàcia a se. De luecs qu’inspiran la reflexion de costat d’una lavanha. E se fèm una pichona comparason, lo movement opauvat a l’extension de Canjuers es sostengut sus lo terren per lo jornau occitanista La Bugada dau cantaire Daumàs. Jornau creat per far la bugada de l’especulacion, de l’afarisme, de la militarizacion, de la destruccion dei activitats tradicionalas, de l’alienacion culturala que transformavan “lo Var roge” en “bronzacuu d’Euròpa. Es sostengut per l’occitanisme niçard.
 
Mas per Larzac, l’espaci es encar mai grand, lei causses son largs. E lo movement es ample, aurà un rebat intense au nivèu nacionau. Li serà una revista “Gardarem lo Larzac” e de figuras “eroïcas” coma Lanza del Vasto, fondator dei Comunitats de “l’Arche” (de comunitats de babacools n’i aguèt un pauc de’n pertot dins Var, e quitament de devianças coma lo Mandaròm) e Guy Tarlier e José Bové fins a ancuei. Un còup elegit, Mitterrand arrestarà lei programas d’extension.
 
Leis òbras de Canjuers començan ja.
 
Lo 4 d’aost de 1970: Bròves es estacada a la comuna de Selhan, e la comuna barra administrativament. Leis escarts d’Estèla, Sant Baion, Esperèl, Lanha, La Barra, Lei Blachas, Chardan, La Còla, Guent, Sant Marcelin, Sauvachana son plus de luecs per demorar sus lo cadastre. Notarètz la toponimia nòrd occitana importanta amb sei palatalizacions de C+A en CHA, traça de l’anciana extension au sud de l’espaci vivaroaupenc. Rejonhe parierament lei formas gavòtas dei toponims de l’airau “La Bastiá” a Selhan, “Jabron” a Comps, “Leis Achaps” a La Martra... e mai lo provençau preaupenc n’es semenat que se ditz “aüra [‘ejrO]” per “ara”, lo “sampechier” per lo “sambuc”.
 
0,1 francs lo mètre carrat de seuva, de 0,50 a 10 francs per de prats o de terrens germs. Quauques miliers de francs per un ostau.
 
Lo 15 de decembre de 1970, un jornalista TV interròga Debré, Ministre de la Defensa visitant lo camp: “Avèm l’impression, Sénher Ministre, que lo Megjorn mediterranèu deven una vasta region militara. Aquò comprometrà pas l’evolucion toristica? (aquela entrevista a un autre gost a prepaus de torisme quora vos sonevètz dau sens dau nom La Bugada).
 
— Premier, … lo fach que de nombroses joines venguèsson aicí, … farà conóisser melhor la region. E ben de joines que seràn venguts aicí far lor servici militar… auràn après lo desir de revenir, … per léser, per passar quauquei jorns. Donca serà bensai un element, au contrari, de melhora conoissença e de publicitat”.
 
Un aforisme pietadós de Debré que se caricaturava amb un embut sus la tèsta, espelisse: “Que lei brovencs siechon rassegurats, sei filhas porràn se maridar amb lei militars!”.
 
Seràn efectivament de maridatges amb de sordats e de municipalitats faguèron leis uèlhs doçs per aguer de militars dins son consèu municipau, istòria d’aguer mai de pes.
 
En 1971 lo camp es operacionau e leis expropriacions d’un milierat de proprietaris son acabadas.
 
Lo 17 de janvier de 1974, l’armada manda una letra recomandada a chasque brovenc “per evitar tot incident, ai l’onor de vos pregar de ben voguer préner vòstrei disposicions per quitar vòstra proprietat lo 1er d’abriu de 1974”. D’unei creguèron encar qu’èra un peis d’abriu... De monde fan coma se de ren èra.
 
Lo 10 d’abriu: atribucion dei lòts d’un lotiment A Selhan nomenat “Bròves en Selhan”.
 
L’expulsion dei darniers estatjants se farà dins un climat de tension granda lo 7 de junh de 1974. Una jeep e una multitud de sordats a pè, cinquanta camions per aquelei que se pòdon pas desplaçar, una grua, de jornalistas entran dins lo vilatge. L’electricitat e l’aiga son ja copadas per l’EDF e l’armada…
 
L’endeman de placas son claveladas sus lei pòrtas: “Proprietat privada. Defensa d’entrar”. La galejada. Quora avètz fabricat lo drech per vos, fètz leis istòrias que volètz.
 
Subretot que lo lotiment de Selhan a pas començat! Mas l’administracion a gaire de faire de detalhs de quauquei gus. Lei brovencs son sensa teulissa per quauquei setmanas. E fau esperar lo mes d’aost per que lei 70 estatjants sichesson mandats a Selhan.
 
La fònt de la plaça, lo monument ai mòrts e lei tombas son lei solets vestigis desplaçats.
 
Geograficament Canjuers, es un Larzac qu’a perdut la batèsta. Se podèm encar demandar perqué?
 
La rapiditat dau projècte es bensai una clau per compréner que lei populacions provençalas localas an pas agut lo temps de s’estructurar pron e de cercar fòrça sostens exteriors per far “montar l’alhòli” de l’opinion.
 
Lo camp militar de Larzac es un procèssus progressiu que comença en 1902 e ocupa ja una part granda dau plan dau Larzac. Fa ja partida dau païsatge e lo monde an agut temps d’observar çò qu’es son foncionament. Son extension pensada en 1970 es annulada en 1981, fauguèt tenir 10 ans per aguer –amb l’arribada de Mitterrand- una anullacion de l’extension. Benlèu que l’estat pensèt tornar començar en Larzac lo meme succès d’aquela OPA sauvatja de Canjuers?
 
Fau saupre que la creacion dau camp de Canjuers s’es facha en acòrd amb d’unei politics locaus. Lo cònsol PSF draguinhanenc va defende. Es una oportunitat per sa vila, a la recèrca de desvelopament. Se diguèt parier dau Larzac per la ciutat de Milhau, mema logica mas efèctes autres.
 
1974 es tanben per “Dragui” (escaisnom de Draguinhan) la supression de la Prefectura e dau Capluec de departament. Se’n van a Tolon, premiera ciutat en populacion dau departament.
 
La drecha locala, li vei una ocasion d’afeblir l’ancoratge a gaucha de la region que despuèi 1848 amb l’arribada de la Segonda Republica a vist aparéisser un vòte rurau republican (color simbolica “roja”) en Occitània. Aqueu “Miegjorn roge” durarà fins a la mitat dau sègle XXen e serà treblat per lo fenomèn “Còsta d’Azur” e la temptativa “d’era blava” de Mentan a Perpinhan. Ara es lo FN quitament...
 
Amb lo temps, lo vilatge brovenc sèrve de carriera. Lei lindaus, lei peiras de chaminèias, lei jainas, quitament la campana de la glèia “desaparèisson”. Mas son segurament pas perduts per totei. Se ditz que la campana seriá au regiment de Tarba.
 
Amb lo temps, Draguinhan s’es proclamada dau còup “Capitala de l’artilariá” coma la “Porte du Verdon”.
 
Amb Ressaire, parlaviam de la fòrta concentracion de basas e casernas en Occitània. Es verai que li es lo Plan d’Aubion gaire luenh. Faudrà faire la mapa per veire se siam mai susvelhats que leis autres de l’estat.
 
 
Referéncias:
 
— BELTRAME Gaston, pèça de teatre Lo darrier moton (jugada per lo CDO de NEYTON Andrieu) ed. Rescòntres 1971.
— BOYER Victor, article "Larzac- Canjuers, un même combat contre la colonisation militaire en Occitanie" in Demain l'Occitanie (Revista bimestrala Ais, Marselha), no 10 dec. de 1972.
— MISTRE Maurice, article s.d. “1964, 14 septembre, des moutons s’en vont…”
— BRUEL Annie, De la terre et des larmes. 2005, 269 p.
— jornaus: La Bugada, République, Le Petit Varois-La Marseillaise
— Revista Remembranço numèro 97 bis
— Quauquei frasas en provençau de brovencs.
— Lista dels camps militars franceses (wikipedia)
— Camp de Canjuers (wikipedia)
— Camp de Larzac (wikipedia)
— Base aeriana d'Ate Sant Cristòu (wikipedia)
— Lac de Santa Crotz (wikipedia)