Le campanhard a Tolosa
 
 D’aprèp tot çò qu’èi  vist, la vila de Tolosa,
Dins son pichon comèrci, es bèlcòp abondosa;
Le ric i pòt gausir de totis les plasers,
Car tot considerat i manca pas de res.
Cadun pòt i trobar çò que fa son delici, `
N’a qu’a far sa comanda, es tot a son servici;
Quand òm a, per astre, d’argent dins le falset,
Aquí l’òm apasima e la fam e la set.
La diseta, jamai, en fait de noiritura,
Se fa pas plan sentir al Ponç-Bonaventura;
Se dins aquel ostal trobatz pas çò que cal,
Podètz franquir la plaça e sautar al Vidal;
Malgrat que siái sortit d’una plata campanha,
Pòdi dire, al segur, qu’es l’ostal de cocanha,
Car pendent quinze jorns que ieu l’èi abitat,
Èi trobat que le temps n’aviá pas pron durat.
 
    Ieu vau de mon sejorn vos racontar l’istuèira.
Òm planh pas son argent quand òm fa bona chèra;
Se l’aviái manjat tot  l’auriái pas regantat,
Mès la friponaria m’en prenguèc la mitat.
Dels fenhants, dels filons, fosquèvi  la victima,
Marrana al campanhard se non coneis lor frima;
Son dins le cas de far le terrible complòt,
Enfìn, vos aprendrèi qu’a lor maissant gènia
Èi servit de tribut e mai de comèdia.
 
    L’idèa me prenguèc d’anar per qualque temps,
Passar als “Tolosencs” d’agradables moments.
Sabètz plan qu’en sortint de son petit vilatge,
Òm renga  sa tenguda un pauc mai que d’usatge.
Tanben mentissen pas quand disen qu’un baston,
Tanlèu que l’an vestit  fa l’efèit d’un baron.
Un pierròt de velós que me donèc ma maire
Servisquèc de colet al frac [1] de mon grand-paire;  
Fasquèvi estreitir le bòrd de son capèl,
E petaçar de nòu son vièlh pòrta-mantèl [2];    
Metèvi, per aver mai d’esclat e de mina,
Un gròs boton d’un sòu a la camisa fina;
Per far véser pertot qu’èri pas rafalat,
Carguèvi un pantalon de drap de cordelat.
Aquò n’es pas le tot: рег аvеr l’aire crana,
Ieu n’esparnhèvi pas les solièrs de basana
Ont nòstre cordonièr me botèc de talons
Per poder suportar dus vièlhis esperons;
Amb’una cana en fèr per far mai de tapatge
Semblavi , tot patrat[3], un senhor de vilatge.  
 
    Autanlèu arribat vesi dins un endreit
Grimpar sus las parets un singe fòrt adreit,
De balcon en balcon, leugèrament sautava;
Quand i vesiá qualqu’un, la pata lor donava,
E per l’amistosar  l’i fasián atrapar
Qualque talhon de sucre o d’argent, o de pan.
Mès quand le sinjarèl finisquèc sa partida,
Qu’aujèvan mes en dança una marmòta en vida,
Aparesquèc, lavetz, un boçut animal
Qu’a regardar tròp prèp, auriá fait trobar mal;
Una musica sorda e gaire familiara
Anonciava un camel, qu’apèlan dromadara;
La borra qu’i tombava e le muscle pelat
Fasiá crése(r) a cadun qu’èra un camèl ratat.
N’èra pas l’animal le plus abominable,
Un vièlh ors arribèc mai negre que le diable!
Èra bòrnhe, sens dents, amb’un colar de fèr,
A dire la vertat semblava Lucifèr;
A pena sabiá far la granda reveréncia;
Caliá per le regir la plus granda paciéncia;
Quand voliá s’avisar d’espaurir le public,
Le menavan, lavetz, un pauc mai ric-a-ric [4],    
Car aviá per gardian un rustre personatge
Qu’entendiá pas de l’ors le traite badinatge.
E le paure animal, privat de la rason,
S’èra dur als conselhs  èra tendre al baston.
 
    Dincas a’n aquel punt  tot anava a mervelha;
Mès ieu que n’aviái pas manjat despuèi la velha,
Me calguèc decidir d’anar dins un otèl.
Dintrèvi per tal astre ont teniá  Вагutèl [5];             
Restèvi  qualque temps de gargòta en gargòta,
Batiái aquel pavat com’ un ase quand tròta.
Un còp éri fòrt plan, un còp èri fòrt mal,
Mès a la fin de tot restèvi  al Vidal.
Passèvi donc aquí le temps d’una quinzena,
Servit per de garçons que perdián pas alena.
 
    Avant de me levar cada matin preniái
Un grand bòl de cafè, plan sovent i metiái,
Siá de tè,  siá de lait, o de vaca o d’auelha;
Tot aquò finissiá d’estorrir la perpelha.
А l’ora del dinnar le garçon me disiá
Qu’al salon miralhat mon cobèrt m’atendiá;
N’èri pas le darrièr per m’anar metre a taula,
Ont fasiái mon repais sens dire una paraula.
Emai gròs campanhard, n’èri pas vergonhós
Davant fòrça mossurs qu’an l’aire estefinhós
Tant vos parlan ponchut, brica non me genavi;
A m’en far mon argent com’ un ògre manjavi.
D’un batalhon de plats, rengats amb’atencion,
Podètz créser que ieu tiravi ma porcion;
M’en servissián totjorn le mens une dotzena
A cadun n’i aviá pron, car la sieta èra plena;
Manjavi per dinnar mai de carn que de pan,
Que le sèr n’aviái pas l’idèa de sopar.
Malgrat que cada jorn ressemblèssa una fèsta,
Rarament al repais laissavi cap de rèsta:
Ou netejavi  tot, la sieta e mai le plat,
Per çò qu’es un grand punt de ma civilitat.
A fòrça d’avalar, ma fe, m’assadolavi;
Quand ne podiái pas mai, alavetz m’arrestavi
E non tardavi pas a quitar la pension
Per descendre al cafè faire la digestion;
En le prenent vesiái a travèrs una glaça
L’efèit de mon bon brinde e le cuol de ma taça,
E quand le sucre al fons n’èra pas plan fondut,
I passavi la lenga aprèp qu’èra bevut;
Non fasiái pas aquò per cap de golardisa,
Vist que la netetat es ma sola devisa.
Se l’on vòl conservar sa fragila santat,
Cal seguir l’apetit que Diu vos a donat.
Tanben mancavi  pas en legint la gaseta
De vuidar, cada jorn‚ le flascon d’aniseta;
Quand aviái pron legit, m’anavi  divertir
Al salon del bilhard; puèi per me regausir,
Мon capèl sus l’aurelha, e content coma quatre,
Cada sèr, dels primièrs, me rendiái al teatre;
Ne sortiái quand le lustre èra tot escantit,
E tornavi dintrar dins mon ostal garnit,
 
    Ма vida quinze jorns me paresquèc un songe;
Èra la d’un milòrd o se non la d’un monge;
Vos prometi, al segur, qu’auriá plan mai durat
Se l’infèrn contra ieu s’èra pas declarat:
Un sèr a l’operà, me trobant al pertèrra,
Lornhavi per d’en-aut las nimfas de Cythèra [6];      
A fòrça de guinhar las qu’èran en capèl,
Una a la fìn venguèc  trebolar mon cervèl;
Sos uèlhs e sos diamants brilhavan tant sur ela
Qu’auriái jurat qu’al cèl mancava qualqua estela.
Anguèvi l’acostar, quand d’un ton fòrt galant,
Me demanda se som un novèl estudiant,
Se seguissiái un cors en dreit, en medecina;
Qu’aviái per convenir le tact e la platina,
E que de son costat, se podiá m’agradar,
Еla non seriá pas luènh de se maridar.
“Diable! Madomaisèla, en fait de maridatge,
Seriatz lèu decidida; es qu’auriái l’avantatge
Sus aquelis flandrins que son a vòstre entorn
E qu’an, tot coma ieu, le còr rosent d’amor?” 
Mès un d’aquels faròts, qu’aviá l’ausida fina,
Аl mòt sol de flandrin, m’aplica sus l’esquina
Dus còps secs de cravacha, en me disent: “Paisan!
Aprend que n’ès qu’un sòt!” E tot en me trucant
Me fasquèc redolar mon capèl al pertèrra.
Ò! Que n’aujèc pas fait!  Dins ma prompta colèra
L’engaunhi d’un cofal ... e l’auriái engrunat,
Se les autres faquins m’avián pas emponhat
Afin de m’empachar d’i  copar le caratge.
 
Las damas qu’èran prèp de tot aquel tapatge,
Siá de troble o de páur, se lèvan en sisclant
E se botan a dire: “A la pòrta, paisan!
— Silenci al paradís! ça crida le pertèrra;
— A la рòrta’l paisan! respond la sala entièra.”
E coma quand la muta atrapa le gibièr,
Gendarmas e forrons [7] sus ieu fan lor mestièr:           
Les unis per davant rudament me tiravan;
Les autres per darrièr brutalament butavan;
Coma per un tal bruit n’èri pas criminèl,
Me forran a la pòrta, en rendent mon capèl,
Tot en me declarant qu’aviái perdut ma plaça.
Som pas tanlèu defòra, aquela populaça
Que se ten de costuma a la pòrta en dintrant,
Me cabussa, en disent: “Aquí-l’aquel paisan
Que voliá s’embarcar per l’illa de Cythèra [8].”           
А fòrça de butar me fan tombar per tèrra,
E l’argent del falset redòla sul pavat;
Mès tot non fosquèc  pas per ieu, sol relevat,
Se trobèc de vaurens qu’aujèvan le coratge
De far sus ma ressorsa un rapide pilhatge;
S’i fasián tant de bon que se serián batuts,
Tant èran afamats d’agafar mos escuts.
Quand vejèvi, ma fe, qu’en volián a ma borsa,
Mandi dus còps de pès e me salvi a la corsa;
E quand dins un canton som en seguretat,
Reconti mon argent, mancava la mitat...
Ò! Dins aquel moment s’aviá calgut se batre
Amb’aquelis fripons, n’auriái manjadis quatre!
Mès le sòrt volguèc  pas qu’ambe cap de lairon
Anguèssi, còp-sus-còp,  mesurar mа furor,
Car la dama en capèl qu’èra a la comedia,
La qu’aviái conservat de sa fisionomia
Un plan doç sovenir, se trobèc  a passar
E me reconesquèc;  podètz plan vos pensar
Que demorèvi pas com’un toston de cira,
Sustot quand me diguèc: “Soleta se retira,
Aquela qu’al teatre aviá les uèlhs sus vos
Dins l’espèr qu’ambe ieu vos trobariatz gaujós.”
A’n aquel darrièr mòt que prononcièc la bèla,
T’i lèvi doçament son moscalh de dentèla
Afin d’èstre segur s’èra plan la beutat
Que regnava, dejà, dins mon còr enflambat;
Tanlèu reconescuda, fosquèvi pas longanha
Per li parlar d’amor e m’oufrir per companha;
Lavetz me prend pel braç e sens perdre un moment,
Nos rendián totis dus dins son apartament,
Quand un de sos gardians, que le diable bufava,
Me buta per darrièr, ambe son pè me trava,
E tombi de mon long a quatre passes luènh
Sense vése(r) а fugir la nimfa e son vaurèn.
 
    Batut e delaissat coma l’ase de picas,
En venint d’esprovar tant de scènas tragicas,
Voliái dins ma venjança anar tot denonciar;
Mès a’n aquel projèct me calguèc renonciar.
Dins le sègle ont vivèm, la rusada malícia
Triomfa mai d’un còp als uèlhs de la justícia.
Me decidèvi donc de ne dire pas mòt,
E d’anar me distraire, un moment, al tripòt.
 
    Som pas tanlèu dintrat que ma fisionomia
Agradèc  als sostens de la friponaria.
L’un saluda e me ditz: “N’ètz pas de Montastruc?”
 Vouliá dire pr’aquí se coneissiái le truc.
“Nani! respondi ieu, som d’un autre vilatge;
Demandar d’ont òm es n’es pas gaire l’usatge
A mens que me prengatz per un òme suspèct.
—  Еs plan tot le contrari, òm vos deu le respèct.”
Un autre en m’engatjant a far qu’una partida
Sortisquèc  tot l’argent de sa borsa garnida;
Se podiás li ganhar, me disiái doçament,
Аquò рlan sufiriá per te rendre content;
Mès dins sa profession n’èra pas plan novici:
Ganhèvi  en començant; mès aprèp son complici
Espionant darrièr ieu le jòc  de dins mas mans,
Li disiá çò qu’aviái e çò que n’aviái pas.
Conesquèvi, tròp tard, lor rusa tota entièra;
S’entendián contra ieu coma lairons en fièra;
Aquelis arpalhands, sense far plan de trin,
Transpassavan aquí la banda de Mandrin[9].     
Èri donc en dangèr dins aquela cavèrna
D’èstre sacrificat sus l’autar de Lavèrna [10];
O coma n’aviái pas encara tot perdut,
Dins un negre recuenh crenhiái d’èstre atendut:
Le jòc es un flagèl! car aprèp sa ruina,
Le jogaire es reduit a viure de rapina;
Mai que mai les filons, acarnassits al jòc,
Perissen, tard o temps, o pel fèr, o pel fòc.
 
    Enfìn, al endeman d’aquela tripla scèna
Sabiái pas ont апаr batre la patantèna[11 ];    
Dins cap de reünion non seriái pas dintrat
De páur d’i rencontrar qualqu’autre scelerat.
Tot en me figurant aquela nuèit passada,
Fasquèvi  sagrament, sus paraula sacrada,
De non remetre pas les рès dins сар d’endreit
Sens conéisser le mèstre o se non le vailet.
Òm a bèl dire e far,  pertot i’a de canalha,
L’esperit infernal a tota ora trabalha.
Cresiái d’aver finit, mès le sòrt m’enganèc,
Car sense malfisança un filon m’atrapèc.
 
    Me passejavi sol  davant le Capitòli,
Quand un individú, amb’una carmanhòla,
Me ditz, en m’acostant, d’un aire mièg-morent:
“N’èi pas un mòrs de pan per metre jotz la dent ,
Se ma situacion n’èra раs tant critica,
Me veirián pas venir sus la plaça publica
Demandar, cada jorn, le secors dels passants
Per donar de que viure a mos piètres enfants,
Dont le còrs es cobèrt ambe qualques guenilhas
Que la caritat dona a de pauras familhas;
L’ivèrn, per se calfar n’an pas un broquilhon,
E l’estiu le solelh les crama de calor.
A! Sofririán pas tant se le cèl en colèra
Non m’aviá per longtemps plonjat dins la misèira;
Elàs! mon còr se fend quand me disen: “ Papà!
Caldrà morir de fam se n’avèm pas de pan;
La mòrt, l’afrosa mòrt, vendrà  sens tardar gaire
Nos devalar sens bruit al prèp de nòstra maire;
Aquò’s dins le tombèl que tot se reünís,
E çò que l’ òme a fait aquí s’aneantís. “
Ò! Per les secorrir non sabi qu’entreprendre,
Car de tot mon butin n’èi pas res plus a vendre;
Se podiái me desfar d’una mòstra a ressòrt,
L’argent que ne fariái solatjariá lor sòrt;
Le que la cromparà, ganharà la jornada,
Car règla le solelh, la luna e la torrada.
 —  Vejam!  Quant ne volètz en escuts plan comptants?
—  А parlar francament, ne vòli trenta francs.
—  Vos’n doni vint, baste que non siá pas tròp vièlha.
—  Mossur! ditz un passant [12], se n’i a cap de parèlha            
Tanplan vos ou dirèi sens vos amagar mòt;
Emai  siái le cochèr de Mossur de Complòt,
Avant de m’i plaçar per condusir sas mulas,
Èi restat quatòrze ans a rengar de pendulas;
Vos podètz plan pensar qu’aprèp tot aquel temps
Òm coneis als ressòrts e mai als moviments.”
Aquí que la dobrís, la vira, la revira,
“De seissanta nòu francs qu’èi dins ma tiralira
Se volètz la cedar vos’n contarèi  le tèrç;
La mòstra, ça li ditz, reglariá l’univèrs;
Se la crompi m’en vau la revendre a Sant-Roma [13]       
Ont sabi qu’al segur i doblarèi la soma;
Se volètz la balhar, cal pas perdre de temps.
—  Ne vòli dètz escuts e la balhi pas mens;
Tot en me declarant un tan grand benefici,
Dins ma necessitat m’avètz rendut servici.”
Guidat per l’interès, ieu diguèvi  al mercand:
“Tandis que le cochèr la desirariá tant,
Vos’n doni  un loís-d’òr!”  Me diguèc, per replic:
“Tant val que vos l’aujatz e non le domestic.” 
Li conti son argent, aquò le rendèc  gai,
Puèi me ditz le bonjòrn e le vesi pas mai.
—  Jujatz s’èri gaujós d’una mòstra parèlha
Que reparava un pauc la pèrta de la vèlha;
Porriái pas vos pintrar mon grand contentament
De véser qu’a la fin doblavi mon argent.
Tanlèu l’aver quitat demorèvi pas gaire
Per anar la revendre a qualque pendulaire.
A un plan renommat demandi sa valor.
“La mòstra, me respond, es de qualque fìlon,
Qu’es le tot e le tot se val una centima.
—  Аquò’s pron, charlatan! Coneissi  vòstra frima!
Seriatz pas, per astre, de la clica de ièr,
Que cèrcan le matin de que pilhar le sèr?
Quand atrapan qualqu’un, le plonjan dins l’abisme,
E non tancan les uèlhs que per pensar le crime.
N’èi que tròp rencontrat de parièris filons,
Se qualqu’autre m’atrapa aquò serà pas vos.
—  De vòstra palotisa e de vòstra insolença
Porriái plan, ça me ditz, vos far pagar l’oufensa;
Se qualque desobrat vos a pres le magòt,
Deuriatz anar plus luènh far pròva de palòt;
Car se non seguissiái que ma justa colèra
Seriatz lèu  apilat d’une bona manièra;
Me sembla de vos vése(r ) esclafat sul pavat
Coma se le troneire èra sus vos tombat ;
Òm pòt pas èstre mai insultat de la sòrta;
Sortètz d’en çò miu, car la furor m’empòrta!
— Ma fe, que vos empòrte o vos empòrte pas,
Aquò’s pas ambe ieu que vos faretz d’afars;
Que d’autant mai qu’aicí  i’a d’autres pendulaires.”
Anguèvi  la portar a un de sos confraires ;
Quand mai aquel seriá dins le meteis complòt,
Serà pas envèrs ieu tant pudent ni tant sòt!
Е benlèu le segond la trobarà milhona.
—  Мossur! Crompariatz pas una mòstra plan bona?
Faretz un bon afar, car es plan çò que cal.
—  Ne crompi pas jamai quand son de crisocal[14].                    
Raivatz o que fasètz? Mès batètz la campanha!
N’auriatz pas dins les uèlhs un depòst de laganha
Que vos empachariá d’i vése(r) en plen miègjorn?
La mòstra , me diguèc, es de qualque fripon,
Que per vos atristar vos a contat l’istuèira
D’un раirе malastruc reduit a la misèira;
En vesent la color cresiatz tot bonament  
Que la mòstro valiá tres còps mai que l’argent;
De la vendre per d’aur es un cas de justícia;
Vos doni per conselh d’avertir la polícia,
O se le rencontratz, emponhatz-le al colet
E menatz-le, sul сòр, рег davant qui de dreit;
Prononciaràn contr’el una senténcia dura
E vos rendràn l’argent aprèp la procedura.
Per ieu, mon car amic, som luènh de vos trompar
E de trasir las gents n’es pas mon ganha-pan.”
 
    Aquí-me plan montat, sens credit, sens ressorsa,
Car per crompar la mòstra aviái vueidat ma borsa.
Mès a qui m’adreiçar per conéisser le nom
D’aquel abominable e rusat de fripon?
М’еn vаu, a tot astre, butat per la colèra,
Rodar de tot costat, de carrièra en carrièra,
Tot coma quand le lop vòl fondre sul tropèl
Sens crénher que le plomb li travèrse la pèl.
Le cerquèvi  pertot, mès a la fin finala,
Le tornèvi  trobar sus la plaça reiala;
Tanlèu que me vejèc  fosquèc tot estonat,
Car se pensava pas que fosquèssi  tornat.
“A! Te revesi donc, professor de rapina!
Monstre!  Mai dangerós qu’un brigand qu’assassina!
Gausiràs pas longtemps del fruit d’un parièr vòl,
Torna-me mon argent o te tòrsi le còl! …”
A pena sentisquèc  la primièra sarrada
Que cridèc: “Al secors!” Lavetz son camarada
Manca pas de venir per me tombar dessús,
M’ablasigan de trucs e s’en van totis dus;
Coma d’esprits folets rapidament filèvan.
La poliça venguèc  e sul còp m’emponhèvan
En me disent qu’aviái per ma contravencion
Meritat le violon sens cap de remission.
“E! Per qui me prenètz, que parlètz de la sòrta?
Vòstre déver seriá de me donar man-fòrta
Per me far rendre lèu  tot çò que m’an panat,
Non pas m’enviolonar  quand m’an assassinat!
 Fariatz plan d’agantar  de sus  aquesta plaça
Aquelis arpalhands a la traita grimaça;
Deuriatz fòrabandir totis les charlatans
Que se donan le mòt per grusar les paisans.
— Aicí pas de prepaus, ça ditz le comissari,
Al burèu nos diretz çò de mai necessari;
Se l’on voliá totjorn escotar las rasons,
Porrián plan, sens dangèr, demolir las prisons.
— Malgrat l’òrdre qu’avètz, se siètz sens indulgéncia
M’anatz forçar, Messius, a far de resisténcia.”
Alavetz dus o tres m’agafan al colet
E me sarran al dit un brave capelet [15].
“Агa caldrà marchar! ça diguèc l’arrapaire,
En alongant son còl com’ un bernat-pescaire;
Aprendràs que menam un rebèlle pel dit
De la quita faiçon que l’òm mеna un bandit!”
Аquò seriá pas res se dins mon innocença
N’aviái pas endurat encara qualqu’ofensa;
Le pòble es maldisent, car tot en me seguint
Cridava a l’arrapaire: “Aquò’s un assassin!
Tenètz-le plan sarrat ambe vòstra cadena;
Que vos escape pas, tal malfait! tala реna!
N’es pas cap d’innocent, aquò’s un beligant
Que l’òm veirà plan lèu figurar sul carcan...”
 
    Davant un comissari , a negrauda figura,
Me fan far le detalh de ma trista aventura.
Aprèp lor aver dit cossí m’avián tractat,
Me rendèvan, enfìn, tota ma libertat.
 
    Ò! N’auriái pas jamai cresut que dins Tolosa,
La banda dels filons fosquèssa tan nombrosa.
Val mai èstre atacat al mièg d’una forèst,
Al mens a se defendre, òm es totjorn tot prèst.
A Tolosa qui flata, o fa plan bona mina,
Es le que sordament cèrca vòstra roïna.
Quand l’ òme es envejós le repaus le fugís,
E le crudèl remòrs pas a pas le seguís.
 
    Aprèp tant d’auvaris  torni dins mon vilatge
Ont suportarián pas un parièr brigandatge;
Òc, se qualqu’un veniá per nos i trebolar,
En massa partirián afin de l’apilar.
Aquí règna la patz ambe la consciéncia,
Cap d’animositat ni mai de malfasencia;
L’un garda son tropèl, l’autre dins son ostal
N’a res mai a pensar qu’al fruit de son trabalh;
De la friponaria n’avèm pas res a crénher;
Tot çò que redobtan, le lop!... mès per l’aténher,
Tanlèu qu’a fait jaupar nòstre fidèl faron,
Le fusilh a dus còps escantís sa furor.

FIN