Opinion
Temps d’iuèrn, costums e tradicions ena Val d'Aran
Guarda que ben lèu seram ath miei der iuèrn, ua des sasons mès beròies e mès plees de tradicions en nòste país.
Quan era Val se met "era sua pelha naua e bèra"[1], era natura adocís eth sòn ritme e alavetz que mos vague de rebrembar ath cant deth huec, costums e tradicions pròpies deth temps d’iuèrn.
Be n’i a de costums e tradicions d’iuèrn, bères ues desbrembades o dejà perdudes e d’autes en trèn de desaparéisher. Les vam a compdar ací aumens tà sauvar-les ena memòria
Es Aninòs
Tan lèu començar er an, que trapam era prumèra d’aguestes tradicions.
Eth dia prumèr de gèr, qu’ère costum de desirar un Bon Cap d’An a qui sigue que te trapèsses peth carrèr damb aguesta formula:
“Bon dia e bon an,
es aninòs[2] vos demanam
peth maitin de Cap d’An.”
Eth prumèr qu’ac didie qu’auie eth dret de hèr-se a convidar per aute a béuer quauquarren.
Alavetz, er ahèr ère hèr lèu e espavilhar-se abans qu’er aute entà felicitar eth Cap d’An.
Ac hègen sustot es mainatges que profitauen tà remassar bèth sò anant pes cases a desirar Bon An as sòns pairins, oncles e pair-sénhers.
Era matança deth pòrc
En iuèrn, en cada casa, s’aucie aumens un pòrc que s’auie neurit pendent mesi ena porcingla damb es lauanuts e tota sòrta de rèstes de minjar. Aquerò plan qu’ère ua hèsta entà toti, sustot tara mainadèra qu'ajudaue a tier ara prauba bèstia pera coa en moment d’aucir-lo e a acaçar es gats a còps de martinet. Coma prèmi as mainatges les dauen era boisheriga, que en tot holar-la ne hègen ua pilòta.
Damb totes es parts deth pòrc se n’hège eth mandongo, que ère ua part importanta dera alimentacion de tot er an, calie achar era carn, hèr camalhons, langoïsses, bolhs, heda, lard, patè.
Es vesins que s’ajudauen es uns as auti en aqueth dia tan important.
Magràs
En temps deth heired, abans dera Quaresma que se hestejaue eth Carnaval, eth "Magràs" en aranés. Ère eth temps en que calie profitar tà minjar carn, ja que pendent era Quaresma non ère permetut pera Glèisa de minjar-ne, a non èster que paguèsses era Butla ua sòrta d’impòst. Pendent aqueri dies auien era abitud de minjar peish, generauments bacalhà.
Entà magràs es mainatges se mascarauen e passauen pes cases a demanar minjar. Les dauen de tot, ueus, truhes e productes deth pòrc que non hège guaire qu’auien aucit. Damb tot çò que remassauen n’hègen ua bona hèsta.
Crespèths[3]
En aqueri mesi geladi, de nhèu e torbeig qu’ère abitud d’acompanhar es serades ath cant deth huec damb crespèths, un minjar ben simple que se hège en tot barrejar lèit, haria, ueus, un lampit de licor e sucre un còp èren coeti.
Un còp barrejadi e ben estornejadi es ingredients basics en ua sopièra, cada crespèth se hège mestrant ua lossada deth liquid en ua padena ena que s'i auie cauhat un shinhau d’òli o se non a manca d’òli s’i auie heiregat un tròç de lard.
Un viatge ère coet d’un costat, damb era padena se lançaue eth crespèth en er aire e en tot virar-lo se hège a quèir un aute còp ena padena der aute costat. Fin finala se envolopaue e se ensucraue a plaser.
Vin caud
Ena hèsta de Magràs e en totes es que se hègen damb eth heired der iuèrn s'i acostumaue a mestrar vin caud, ua beguda refortilhanta qu'ajudaue a passar eth heired e a relheuar er ànim.
Era basa deth vin caud, ère vin que se ahlamaue un còp ère pròp de borir, damb sucre, canèla, bèra fruta coma pomes o citron e un lampit de rom.
Shabròt
Eth vin tan plan qu’ère present ena dieta aranesa, eth porron que tostemps ère prèst tà chucar. Normauments la crompauen per barriques o bocòis tà cada casa, mès o mens granes segons era gent qu’èren en cada familha. Aqueth vin se tornaue encara mès bon damb eth temps laguens dera barrica.
Coma que ena Val non i auie vinhes la hègen a vier dera Conca de Tremp o de bèth parçan de Tarragona. Èren especiauments apreciats tà chauar es que portaue un mercand que li’n didien Ilari.
Donques eth vin qu’ei eth protagonista deth shabròt ua costum culinària d’Aran e d’Occitània tota. Consistís en vessar un shinhau de vin nere en plat enes darrères culherades d'olha o sopa que i demoren en plat. Aquerò que s’en ditz hèr shabròt.
Entà respectar era tradicion coma cau, que cau béuer eth shabrot sense culhèra, directamens deth plat o bòl. Coma beuerie un crabòt (chabròth en gascon)[4].
Pòt estonar aguesta abitud, mès tan plan qu’a un bon gost. Non mos a d’estonar bric ja qu’ei basat enes madeishi principis gastronomiques qu'eth consomè ath sherès, un plat dera nauta codina.
Recomani donques que sagegatz de hèr shabròt, traparatz un gust nau e estonant. Eth prumèr viatge ac hètz en casa. Es còps qu’ac hè hèt en bèth restaurant, atire era atencion deth crambèr e des entauladi. Era sua curiositat servís de punt de partença tà condar mès aspèctes singulars dera nòsta cultura e des nòstes tradicions.
Conden qu'eth milhor saumalièr deth mon, Philippe Faure-Brac en un sopar damb gastronòms en París expliquèc e hec shabròt damb toti es presents damb un vin Cheval Blanc de 1998 que vessèc sus ua sopa de misharnons. Aquiu qu’as donques ath shabròt ena haute cuisine, tè.
Pan e vin e sucre
Vin per tot, vin entà tot, vin entà toti.
Ua auta aplicacion culinària deth vin qu’ère eth pan banhat damb vin e sucre peth dessús que se daue as mainatges entà vrespalhar.
Çampar qu’aguesta practica non serie bric ben vista aué en dia, mès alavetz en temps d’abans que calie profitar çò que i auie e de vin, tiò que n’i auie en totes es cases.
Tanben damb vin barrejat damb café e sucre se hège ua beguda energetica que laguens d’ua ampolha e un còp heireda preníem en prat coma reconstituent e entà trèir era set.
Encara mès, as loques quan auien porics se les daue mores de pan banhades en vin tà qu’entrèssen en calor.
Cardar en iuèrn
Cardar e hilar era lan òc qu’ère un trebalh que es valentes hemnes araneses se sauvauen tà hèr en iuèrn.
Encara qu'eth procés començaue dejà abans der estiu, era part mès importanta deth hilat dera lan se hège en iuèrn.
Mesi abans s’auien de tóner es oelhes. Dempús se portaue era lan a lauar a còps de palon en lauader.
Un còp lauada se metie a shugar ath dessús de sacs o directaments sus era èrba.
Quan ère ben seca se portaue ena mòla deth Pònt des Bòrdes entà cardar-la. I auie ua mashina que damb aqueri gròssi pientes deth diable ne daurie es flòcs e les despilhaue enquia que demorauen soples coma flòcs de coton. Damb aquerò ja s’en podie hèr bèth matalàs o bèth corbilhet.
Ei alavetz damb aquera lan, en iuèrn qu'es hemnes e es mainades, ath cant deth huec, en tot hèr a virar eth torcedèr sense pausa hilauen era lan. Normaument la hègen de tres hius.
Vira que viraràs eth torcedèr! Era man quèrra naut e era man dreta baish. Vira que viraràs!. Guarda que non se trinque eth hiu! Vira que viraràs!
Aqueth hiu s’enrotlaue en madeishes enes braci estenudi des mainatges tà que non s’endrabèsse, ues madeishes que se tornauen a lauar ben damb sabon. Un viatge lauat eth hiu se'n hège camishèts e era lan ja ère prèsta entà tricotar.
Coma qu'era màger part des oelhes èren blanques, tota era lan qu’ère blanca, era color de mòda qu’ère eth blanc. Totun tà que i auesse mès colors se metie a tintar en un caudèr.
E atau qu’auies era matèria prumèra tà tricotar tota sòrta de pèces de ròba: tricòts, michons, mitanes, caishanès, calçons, samarretes, chapèus, barrets, giquetes…
Fin finala er iuèrn qu’ei temps de reflexion, de manteniment, d’apraiar es pleteres trincades, méter un mange nau en bèra piòsha, enlinar eth podalh, trèir es òsques dera hauç, manjar eth sauclet, estanhar eth codèr, esgraütar es carrolhes deth milhòc, apedaçar es borrases… e rebrembar tradicions que hèn part dera nòsta istòria.
Quan era Val se met "era sua pelha naua e bèra"[1], era natura adocís eth sòn ritme e alavetz que mos vague de rebrembar ath cant deth huec, costums e tradicions pròpies deth temps d’iuèrn.
Be n’i a de costums e tradicions d’iuèrn, bères ues desbrembades o dejà perdudes e d’autes en trèn de desaparéisher. Les vam a compdar ací aumens tà sauvar-les ena memòria
Es Aninòs
Tan lèu començar er an, que trapam era prumèra d’aguestes tradicions.
Eth dia prumèr de gèr, qu’ère costum de desirar un Bon Cap d’An a qui sigue que te trapèsses peth carrèr damb aguesta formula:
“Bon dia e bon an,
es aninòs[2] vos demanam
peth maitin de Cap d’An.”
Eth prumèr qu’ac didie qu’auie eth dret de hèr-se a convidar per aute a béuer quauquarren.
Alavetz, er ahèr ère hèr lèu e espavilhar-se abans qu’er aute entà felicitar eth Cap d’An.
Ac hègen sustot es mainatges que profitauen tà remassar bèth sò anant pes cases a desirar Bon An as sòns pairins, oncles e pair-sénhers.
Era matança deth pòrc
En iuèrn, en cada casa, s’aucie aumens un pòrc que s’auie neurit pendent mesi ena porcingla damb es lauanuts e tota sòrta de rèstes de minjar. Aquerò plan qu’ère ua hèsta entà toti, sustot tara mainadèra qu'ajudaue a tier ara prauba bèstia pera coa en moment d’aucir-lo e a acaçar es gats a còps de martinet. Coma prèmi as mainatges les dauen era boisheriga, que en tot holar-la ne hègen ua pilòta.
Damb totes es parts deth pòrc se n’hège eth mandongo, que ère ua part importanta dera alimentacion de tot er an, calie achar era carn, hèr camalhons, langoïsses, bolhs, heda, lard, patè.
Es vesins que s’ajudauen es uns as auti en aqueth dia tan important.
Magràs
En temps deth heired, abans dera Quaresma que se hestejaue eth Carnaval, eth "Magràs" en aranés. Ère eth temps en que calie profitar tà minjar carn, ja que pendent era Quaresma non ère permetut pera Glèisa de minjar-ne, a non èster que paguèsses era Butla ua sòrta d’impòst. Pendent aqueri dies auien era abitud de minjar peish, generauments bacalhà.
Entà magràs es mainatges se mascarauen e passauen pes cases a demanar minjar. Les dauen de tot, ueus, truhes e productes deth pòrc que non hège guaire qu’auien aucit. Damb tot çò que remassauen n’hègen ua bona hèsta.
Crespèths[3]
En aqueri mesi geladi, de nhèu e torbeig qu’ère abitud d’acompanhar es serades ath cant deth huec damb crespèths, un minjar ben simple que se hège en tot barrejar lèit, haria, ueus, un lampit de licor e sucre un còp èren coeti.
Un còp barrejadi e ben estornejadi es ingredients basics en ua sopièra, cada crespèth se hège mestrant ua lossada deth liquid en ua padena ena que s'i auie cauhat un shinhau d’òli o se non a manca d’òli s’i auie heiregat un tròç de lard.
Un viatge ère coet d’un costat, damb era padena se lançaue eth crespèth en er aire e en tot virar-lo se hège a quèir un aute còp ena padena der aute costat. Fin finala se envolopaue e se ensucraue a plaser.
Vin caud
Ena hèsta de Magràs e en totes es que se hègen damb eth heired der iuèrn s'i acostumaue a mestrar vin caud, ua beguda refortilhanta qu'ajudaue a passar eth heired e a relheuar er ànim.
Era basa deth vin caud, ère vin que se ahlamaue un còp ère pròp de borir, damb sucre, canèla, bèra fruta coma pomes o citron e un lampit de rom.
Shabròt
Eth vin tan plan qu’ère present ena dieta aranesa, eth porron que tostemps ère prèst tà chucar. Normauments la crompauen per barriques o bocòis tà cada casa, mès o mens granes segons era gent qu’èren en cada familha. Aqueth vin se tornaue encara mès bon damb eth temps laguens dera barrica.
Coma que ena Val non i auie vinhes la hègen a vier dera Conca de Tremp o de bèth parçan de Tarragona. Èren especiauments apreciats tà chauar es que portaue un mercand que li’n didien Ilari.
Donques eth vin qu’ei eth protagonista deth shabròt ua costum culinària d’Aran e d’Occitània tota. Consistís en vessar un shinhau de vin nere en plat enes darrères culherades d'olha o sopa que i demoren en plat. Aquerò que s’en ditz hèr shabròt.
Entà respectar era tradicion coma cau, que cau béuer eth shabrot sense culhèra, directamens deth plat o bòl. Coma beuerie un crabòt (chabròth en gascon)[4].
Pòt estonar aguesta abitud, mès tan plan qu’a un bon gost. Non mos a d’estonar bric ja qu’ei basat enes madeishi principis gastronomiques qu'eth consomè ath sherès, un plat dera nauta codina.
Recomani donques que sagegatz de hèr shabròt, traparatz un gust nau e estonant. Eth prumèr viatge ac hètz en casa. Es còps qu’ac hè hèt en bèth restaurant, atire era atencion deth crambèr e des entauladi. Era sua curiositat servís de punt de partença tà condar mès aspèctes singulars dera nòsta cultura e des nòstes tradicions.
Conden qu'eth milhor saumalièr deth mon, Philippe Faure-Brac en un sopar damb gastronòms en París expliquèc e hec shabròt damb toti es presents damb un vin Cheval Blanc de 1998 que vessèc sus ua sopa de misharnons. Aquiu qu’as donques ath shabròt ena haute cuisine, tè.
Pan e vin e sucre
Vin per tot, vin entà tot, vin entà toti.
Ua auta aplicacion culinària deth vin qu’ère eth pan banhat damb vin e sucre peth dessús que se daue as mainatges entà vrespalhar.
Çampar qu’aguesta practica non serie bric ben vista aué en dia, mès alavetz en temps d’abans que calie profitar çò que i auie e de vin, tiò que n’i auie en totes es cases.
Tanben damb vin barrejat damb café e sucre se hège ua beguda energetica que laguens d’ua ampolha e un còp heireda preníem en prat coma reconstituent e entà trèir era set.
Encara mès, as loques quan auien porics se les daue mores de pan banhades en vin tà qu’entrèssen en calor.
Cardar en iuèrn
Cardar e hilar era lan òc qu’ère un trebalh que es valentes hemnes araneses se sauvauen tà hèr en iuèrn.
Encara qu'eth procés començaue dejà abans der estiu, era part mès importanta deth hilat dera lan se hège en iuèrn.
Mesi abans s’auien de tóner es oelhes. Dempús se portaue era lan a lauar a còps de palon en lauader.
Un còp lauada se metie a shugar ath dessús de sacs o directaments sus era èrba.
Quan ère ben seca se portaue ena mòla deth Pònt des Bòrdes entà cardar-la. I auie ua mashina que damb aqueri gròssi pientes deth diable ne daurie es flòcs e les despilhaue enquia que demorauen soples coma flòcs de coton. Damb aquerò ja s’en podie hèr bèth matalàs o bèth corbilhet.
Ei alavetz damb aquera lan, en iuèrn qu'es hemnes e es mainades, ath cant deth huec, en tot hèr a virar eth torcedèr sense pausa hilauen era lan. Normaument la hègen de tres hius.
Vira que viraràs eth torcedèr! Era man quèrra naut e era man dreta baish. Vira que viraràs!. Guarda que non se trinque eth hiu! Vira que viraràs!
Aqueth hiu s’enrotlaue en madeishes enes braci estenudi des mainatges tà que non s’endrabèsse, ues madeishes que se tornauen a lauar ben damb sabon. Un viatge lauat eth hiu se'n hège camishèts e era lan ja ère prèsta entà tricotar.
Coma qu'era màger part des oelhes èren blanques, tota era lan qu’ère blanca, era color de mòda qu’ère eth blanc. Totun tà que i auesse mès colors se metie a tintar en un caudèr.
E atau qu’auies era matèria prumèra tà tricotar tota sòrta de pèces de ròba: tricòts, michons, mitanes, caishanès, calçons, samarretes, chapèus, barrets, giquetes…
Fin finala er iuèrn qu’ei temps de reflexion, de manteniment, d’apraiar es pleteres trincades, méter un mange nau en bèra piòsha, enlinar eth podalh, trèir es òsques dera hauç, manjar eth sauclet, estanhar eth codèr, esgraütar es carrolhes deth milhòc, apedaçar es borrases… e rebrembar tradicions que hèn part dera nòsta istòria.
[1]Era Val d’Aran, poèma de Jusèp Condò Sambeat.
[2] En bèri lòcs coma en Vilamòs s’emplegaue eth singular “aninò”
[3] En Lairissa qu’en didem “crespèths”, mès en d’auti lòcs “pescajons” o “pastères”
[4] Joan Coromines que l’arremasse coma “Xabròt” en El Parlar de la Vall d’Aran, Gramatica, Diccionari i Estudis Lexicals sobre el gascó.
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
Temps d'ivèrn e esquí en Val d'Aran: Baqueira -Beret (*), l'estacion d'esquí
(*) nom comercial de Vaquèira en aranés.
Sit web multilingue amb aranés:
https://www.baqueira.es/
Atencion: la lenga del sit es automaticament la del teu país. Per aver la version en aranés, cal anar al pèd de la pagina, tot a dreita en bas, e seleccionar la lenga ( langue, idioma...).
I a pas de causida de lenga en cap del portal web...
Remarca: le sit en pagina francesa deuriá indicar que l'aranés es d'occitan gascon, e que la version del sit en aranés es accessibla en clicar sus "langue" en pèd de pagina; aquò per les occitans de França.
La lectura de la seccions del sit son interessantas e son ameliorablas, çò pensi (remplaçar çò de resta en catalan, eca...)
Cal precisar que les toponimes de las pistas e remontadors son en aranés.
Ne poirem préner connoisséncia e far saber a Tonho Castet de suggestions eventualas.
La clientèla "occitana" d'esquiaires venent de França es nombrosa.
Bona lectura!
Meravelhós raconte d'un còp èra...
L'identitat occitana gascona d'Aran es mesconescuda costat francés en defòra del ròdol, en despièit de la senhalizacion aranesa de la vall, en rason de l'ignorància dominanta demèst les quites occitans naturals de França. Aran poiriá èsser una veirina occitana, al instar de çò que fosquèt Andorra al catalans pendent d'annadas, un exemple e una font de conscientizacion.
La màjer part dels occitans francés non saben pas mai mettre l'accent tonic suls mòts feminins de las lengas romanicas, e encara mens díser corrèctament le "lh" de Vièlha, la capitala d'Aran.
De panels d'informacion en francés a destinacion dels franceses, a la frontièra e als endreits-claus (notadament a l'estacion d'esquí de Vaquèira), serián fòrt utils.
La senhalizacion es sovent trilingue esp.,cat.,aranesa, e un francés confond tot, e una bandiereta poiriá distínguer cada idiòma.
Le supermercat Boya attira fòrça monde de França e l'aranés deuriá i ésser pertot present e identificable coma tal. Parièr a l'estacion d'esquí.
FELICITATS!!!!! no s'han de perdre mai les tradicions del país!!!!
Felicitats per l’aportació del contingut per entendre I coneixer millor la regió on vivim. Gràcies Eishart
Chabròt o chabròl, mòt nòrd-occitan que s'esbargèt dens la Gasconha empenada.
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari