Micromegàs, ben melhor observator que non pas son nan, vegèt clarament que los atòms se parlavan; e lo faguèt notar al companh, que, vergonhós de s’èstre enganat sus l’article de la generacion, vouguèt ges creire que d’espècias parièras se posquèsson comunicar d’idèas. Aviá lo don de las lengas tan plan coma lo Sirian; Entendiá ges parlar nòstres atòms, e supausava que parlavan pas. D’autra part, coma aqueles èstres imperceptibles aurián los organes de la votz, e de qué vos aurián de dire? Per parlar, cau pensar, o a quicòm pròche; mas se pensavan, aurián adonc l’equivalent d’una anma. Òr, acordar l’equivalent d’una anma a aquela espècia, aquò ié pareissiá absurd. “Mas, ce diguèt lo Sirian, avètz cregut, adès, que fasián l’amor; E cresètz que se pòsca faire l’amor sensa pensar e sensa prononciar quauque paraula, o aumens sensa se faire entendre? E supausatz atanben qu’aquò siègue pus malaisit de produire un argument qu’un enfant? Per ieu, l’un coma l’autre me pareisson de bèls mistèris. – Gause pus ni creire ni mai negar, ce diguèt lo nan; Ai pas pus d’opinion. Cau veire d’examinar aqueles insèctes, e puòi farem de rasonaments. –Aquò’s fòrt plan dich”, ce ié venguèt Micromegàs; e tanlèu tirèt un parelh de cisèls que se copèt las onglas, e d’un retalh de l’ongla de son det gròs vos faguèt dins un pas res una mena de granda trompeta parladoira, coma un grand enfonilh que se metèt lo tudèl dins l’aurelha. La circonferéncia de l’enfonilh envelopava lo vaissèl e mai la chorma tota.
 
La votz pus febla dintrava dins las fibras circularas de l’ongla; de manièra que, de mercés a son industria, lo filosòf d’amondaut entendiá perfièchament lo vonvon de nòstres insèctes d’aiçavau. En gaire d’oras capitèt de destriar las paraulas, e enfin d’entendre lo francés. Lo nan ne’n faguèt autant, pasmens amb pus de dificultat. L’estonament das viatjaires redoblava a chasca instant. Entendián aquelas arnas parlar amb pro d’èime: aquel juòc de la natura ié pareissiá de mau explicar. Cresètz ben que lo Sirian e mai son nan brutlavan d’impaciéncia de prene lenga amb los atòms; crenhián que sa votz de tron, e mai que mai la de Micromegàs, ensordiguèsse las arnas sensa n’èstre entenduda. Ne caliá demesir la fòrça. Se metèron dins la boca una mena de pichòts curadents, que son bot plan afilat veniá bailar pròche de la nau. Lo Sirian teniá lo nan suls genolhs, e lo vaissèl amb la chorma sus una ongla; baissava la tèsta e parlava bas. Enfin, mejançant totas aquelas precaucions e mai d’autras, antau començèt son discors:
   
Se jamai i agèt quauqu’un d’espantat, aquò seguèt las gents qu’ausiguèron aquelas paraulas. Vos podián pas endevinar d’ont sortián. Lo capelan dau vaissèl recitèt las pregàrias das exorcismes, los marins jurèron, e los filosòfs dau vaissèl faguèron un sistèma; mas quan sistèma que faguèsson, non posquèron pas jamai endevinar quau ié parlava. Lo nan de Saturne, qu’aviá la votz pus suava que Micromegàs, i aprenguèt alòrs en gaire de mòts amb quanas espècias avián afaire. Ié contèt lo viatge de Saturne, los metèt au fach de ce qu’èra sénher Micromegàs; e, après los avedre planguts d’èstre tan pichonèls, ié demandèt s’èran totjorn estats dins aquel miserable estat tan vesin de l’anequilament, ce que fasián dins un glòbe que pareissiá aparténer a de balènas, s’èran uroses, se multiplicavan, s’avián una anma, e cent autras questions d’aquela mena.
 
Un rasonaire de la tropa, pus ardit que los autres, e tustat que dobtèsson de son anma, agachèt l’interlocutor amb de pinnulas abracadas sus un quart de ceucle, faguèt dus estacions, e a la tresena parlèt antau: “Cresètz adonc, sénher, d’abòrd qu’avètz mila canas de la tèsta als pès, que siátz un… –Mila canas! Ce s’escridèt lo nan; Macarèl! d’ont pòu saupre ma nautor, aquel d’aquí? Mila canas! S’enganava pas d’un poce; Tròn! aquel atòm m’a mesurat! es geomètre, conois ma grandor; e ieu, que lo vese pas qu’au travèrs d’un microscòpi, conoisse pas encara la sieuna! – Òi, vos ai mesurat, ce diguèt lo fisician, e mesurarai ben, mai, vòstre bèl companh.” La proposicion seguèt acceptada; Son Excelléncia se couquèt de son lòng: car, se seguèsse tenguda drecha, sa tèsta seguèsse estada tròp en dessús das nívols. Nòstres filosòfs ié plantèron un bèl arbre dins un endrech que lo mètge Swift nomenariá, mas que ieu me gardariáu ben d’apelar per son nom, a causa de mon grand respièch per las dònas. Puòi, per una seguida de triangles liats ensemble, concluiguèron que ce que vesián èra de fèt un jovent de cent vint mila pès de rei.
 
Aladonc Micromegàs prononcièt aicestas paraulas: “Vese mai que jamai que fau pas jutjar de res sus sa grandor aparenta. O Dieu! qu’avètz bailada una intelligéncia a de substàncias que pareisson tan mespresablas, l’infinitament pichòt vos còsta tan pauc coma l’infinitament grand; e, se’s possible que i age d’èstres pus pichòts qu’aquestes, pòdon encara avedre un esperit superior a lo d’aqueles animals subrebèls qu’ai vist dins lo cèl, que son pè solet cobririá aquel glòbe ont siáu davalat.”
 
Un das filosòfs ié respondèt que podiá en tota seguretat creire que i aviá de fèt d’èstres intelligents plan pus pichòts que l’òme. Ié contèt, non pas tot ce que Vergèli diguèt de fabulós sus las abelhas, mas ce que Swammerdam descobriguèt, e ce que Réaumur dissequèt. I aprenguèt enfin que i aviá d’animals que son per las abelhas ce que las abelhas son per l’òme, ce que lo Sirian el mèmes èra per aqueles animals tan vastes que parlava, e ce qu’aqueles animalasses son per d’autras substàncias davant las qualas vos pareisson pas que coma d’atòms. Pauquet a pauquet la convèrsa venguèt interessanta, e Micromegàs vai parlar antau: