Opinion
Lo piemontés
Cerea!
L’eveniment de l’annada —ende jo— es la sortida a las edicions ASSIMIL d’un libròt de la colleccion “de pòcha” que’s sona Il Piemontese in tasca, sia lo piemontés endeus italoparlants.
Per de qué un eveniment? Purmèr pr’amor que mon pepin èra piemontés. Èra pas que paisan mes parlava cinc lengas: lo piemontés, l’italian, l’occitan de Gasconha, lo francés e tanben l’alemand. Dusau pr’amor qu’i a pas gran causa de per nosautes sus aquesta lenga que vau lo còp d’estar mès coneishuda.
Ende quauqu’un que coneish l’occitan, es pas una revolucion, mes i a autandes punts comuns dambe la lenga nòsta que non pas de diferéncias. Aquò vòu díser qu’un occitan pòt reconéisher gaireben totis los mots d’un tèxte mes comprénguer la significacion es una auta dificultat.
I a causas que’vs pòdon destariolar e núser a la compreneson. Per exemple entre los pronoms personaus e los vèrbes, i a un petit pronom verbau que s’en·hica, e aquò vos balha un vèrbe “estar” qu’es atau: mi i son, ti it ses, chiel a l’é, noi i soma, voi i seve, lor a son.
La letre N consèrva son son nasau quitament a l’endehens d’un mot. Atau atz la lun-a o la balen-a.
Existís lo son deu E mut, que s’escriu ë coma en albanés o coma lo ă roman, mes que pòt estar accentuat (!). Aquesta letra s’en·hica a còps entre consonantas ende facilitar la prononciacion.
Lenga fòrça vesina de l’occitan sustot a sa debuta, lo piemontés possedís tanben caracteristicas deu francés e de l’arpitan. Podèm citar lo son eu (lo huec se ditz ël feu) e l’infinitiu deus vèbes deu purmèr grop en -é, çò que balha los vèrbes parlé e travajé, que’s pronóncian exactament com en francés. Totun las vocalas deu piemontés son pro occitanas, dambe un o, un ò, un u, un e, un é, un è, un à que’s pronóncian deu medish biaish.
Mons mots piemonteses preferits son mots coma dzortut (sustot) o vzin (vesin) que, quitament son de bon reconéisher, an lor particularitat.
Suu territòri deu Piemont se pòdon trobar mès d’una lenga. Lo piemontés, solide, encerclat tanben peu valés au nòrd (o walser), l’arpitan, l’occitan a l’oèst, lo francés mesclat d’aicí-d’ailà a las duas precedentas, lo lombard, l’emilian e lo ligur, tot aquò cobèrt per l’italian, lenga de l’Estat.
Çò d’estranh, es que lo piemontés, dens un país totun on las lengas son meslèu plan reconeishudas, es pas brica oficiau, a maugrat de l’importància economica de la region (Ferrero e son Nutella, la fabrica Fiat). Quitament aus Jòcs Olimpics de Turin en 2006, la lenga estoc pas oficiala. L’occitan tampauc, levat un petit “Se Canta” temeruc au moment de la ceremonia de barradura.
Ren de milhor ende conéisher una lenga que de’n léger un pichon textòt. Vaquí doncas un tròç deu “Rei deus Peishes” deus frairs Grimm en piemontés:
Arvëdsse!
L’eveniment de l’annada —ende jo— es la sortida a las edicions ASSIMIL d’un libròt de la colleccion “de pòcha” que’s sona Il Piemontese in tasca, sia lo piemontés endeus italoparlants.
Per de qué un eveniment? Purmèr pr’amor que mon pepin èra piemontés. Èra pas que paisan mes parlava cinc lengas: lo piemontés, l’italian, l’occitan de Gasconha, lo francés e tanben l’alemand. Dusau pr’amor qu’i a pas gran causa de per nosautes sus aquesta lenga que vau lo còp d’estar mès coneishuda.
Ende quauqu’un que coneish l’occitan, es pas una revolucion, mes i a autandes punts comuns dambe la lenga nòsta que non pas de diferéncias. Aquò vòu díser qu’un occitan pòt reconéisher gaireben totis los mots d’un tèxte mes comprénguer la significacion es una auta dificultat.
I a causas que’vs pòdon destariolar e núser a la compreneson. Per exemple entre los pronoms personaus e los vèrbes, i a un petit pronom verbau que s’en·hica, e aquò vos balha un vèrbe “estar” qu’es atau: mi i son, ti it ses, chiel a l’é, noi i soma, voi i seve, lor a son.
La letre N consèrva son son nasau quitament a l’endehens d’un mot. Atau atz la lun-a o la balen-a.
Existís lo son deu E mut, que s’escriu ë coma en albanés o coma lo ă roman, mes que pòt estar accentuat (!). Aquesta letra s’en·hica a còps entre consonantas ende facilitar la prononciacion.
Lenga fòrça vesina de l’occitan sustot a sa debuta, lo piemontés possedís tanben caracteristicas deu francés e de l’arpitan. Podèm citar lo son eu (lo huec se ditz ël feu) e l’infinitiu deus vèbes deu purmèr grop en -é, çò que balha los vèrbes parlé e travajé, que’s pronóncian exactament com en francés. Totun las vocalas deu piemontés son pro occitanas, dambe un o, un ò, un u, un e, un é, un è, un à que’s pronóncian deu medish biaish.
Mons mots piemonteses preferits son mots coma dzortut (sustot) o vzin (vesin) que, quitament son de bon reconéisher, an lor particularitat.
Suu territòri deu Piemont se pòdon trobar mès d’una lenga. Lo piemontés, solide, encerclat tanben peu valés au nòrd (o walser), l’arpitan, l’occitan a l’oèst, lo francés mesclat d’aicí-d’ailà a las duas precedentas, lo lombard, l’emilian e lo ligur, tot aquò cobèrt per l’italian, lenga de l’Estat.
Çò d’estranh, es que lo piemontés, dens un país totun on las lengas son meslèu plan reconeishudas, es pas brica oficiau, a maugrat de l’importància economica de la region (Ferrero e son Nutella, la fabrica Fiat). Quitament aus Jòcs Olimpics de Turin en 2006, la lenga estoc pas oficiala. L’occitan tampauc, levat un petit “Se Canta” temeruc au moment de la ceremonia de barradura.
Ren de milhor ende conéisher una lenga que de’n léger un pichon textòt. Vaquí doncas un tròç deu “Rei deus Peishes” deus frairs Grimm en piemontés:
| A col’época, ël mar a l’era daspërtut. A coatava le montagne, le rochere, la tèra. A l’era ël regn dël vent e dj’onde. La s-ciuma a giugava con ij raj dël sol e sota l’euj bianch ëd la lun-a. Dë-dzora dl’eva, tut a l’era an órdin. Ma sota, che rabel! Pess-can, aringhe, muren-e, delfin, balen-e, sardin-e, tuti ij pess ant le corent ancreuse as agitavo coma un furmijé mat. — Si l’èisso un re, peul desse che la pas a regnërìa, a l’ha dit la sòla. Ël pesscan a l’ha rëspondù: — Antlora, mi i sarai vòstr re. Ij mè dent a son ij pì afros. — Ridìcol! a l’ha tronà la balen-a. Mi i son motobin pì gròssa che ti! I mérito la coron-a. | Ad aquesta epòca, la mar èra de pertot. Cobrissèva las montanhas, las penas, la tèrra. Èra lo règne deu vent e de las andadas. L’escuma jogava dambe los rais deu solelh devath l’uelh blanc de la luna. Dessús l’aiga, tot èra en òrde. Mes devath, quin rambalh! Peish-cans, harencs, morenas, dalfins, balenas, shardinas, totis los peishes dins lo briu pregond se bolegavan com una hromiguèra hòla. — S’èra un rei, benlèu que la patz regnaré, a dit la sòla. Lo peish-can responoc: — Lavetz, jo serèi vòste rei. Mas dents son las mès afrosas. — Ridicule! ça tronèc la balena. Soi fòrça mès gròssa que tu! M’ameriti la corona. |
Arvëdsse!
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
Cerea, i son l’autor ëd Il Piemontese in tasca, dl’editor Assimil Italia.
Mersì për la signalassion e la bela recension ch’i l’eve fàit.
I l’hai gòj ëd dive che, quand dël 2005 i l’hai ancaminà a scrive ‘l lìber, i l’hai pro pijà da modej j’Assim de poche dël provensal, dël guascon, dl’auvergnat (belavans, ël lengadossian a l’era pa ancor surtì) e dël picard.
Mach na còsa për ch’i peusse lese mej ël piemontèis. Si le vocaj a son parìe dl’ocitan, le consontante a venta lesje ‘mé an italian: a l’è ‘mé , a l’é ‘mé , a l’é , a l’é ‘mé . Parèj as les com ël fransèis pareil, fija as les coma filha…
A l’é pro vei che a-i é tante còse ch’a së smijo an tra piemontèis e ocitan o an tra piemontèis e fransèis. A son ëd lenghe seure.
E am fa franch piasì savèj che monsù Leclercq a l’ha un dij sò pare-grand piemontèis. E piemontèis a l’era ‘l provensal Giono, e l’argentin papa Fransesch, ch’a l’é ancor bon parlelo.
Ës cit lìber-sì a l’è surtì ant ij di dij Gieu Olìmpich d’Invern a Turin dël 2006. Dòp, a l’han publicà ‘dcò ël genovèis (genois, la lenga dla sità ‘d Génoa e dla Liguria, pen-a a orient ëd Nissa e dla Provensa) e ‘l furlan (frioulan, un-a dle lenghe romanze pi particolar).
Cola ch’a l’é ancheuj la situassion dël piemontèis? A l’é pa tan bela. Si fin-a a j’agn 50 dël Neuvsent tùit an Piemont a parlavo piemontèis, ëdcò an Turin, àora la lenga a l’é an camin ch’a dëspariss Un pò për na fòrta imigrassion da dj’àutre region d’Italia sensa ch’a l’é staje l’integrassion linguìstica ‘d coj rivà, pi che d’àutr përchè bele ij piemontèis a l’han chità ‘d parleje ai sò fieuj. A l’é, për lòn ch’i na sai mi, la midema còsa ch’a l’é capitaje an Fransa dal 1918...
I l’hai piesì ‘d rësponde s’i l’eve quàich domande, scrivime pura a mia adressa email francesco.rubatborel@gmail.com
#7 Que dins lo francés d'Ubaia se prononcia k'uni, coma dins l'originau : la malediccion de l'accent tonic a la francesa s'es pas encara fach sentir.
A prepaus de la prononciacion dau O, cau saupre que la vila de Coni (Cuneo en italian, ['kuneo]), se di ['kuni]. En francés, s'emplega la forma piemontesa, prononciada [ko'ni].
Que plaser de legir un article que parla del piemontés, mas que val tanben pel Lombard, que Lombard e Piemontés s'intercomprenon e mai per lo Ligur, e gaireben tota la Padània. Mos grands del costat mairal immigrèron del 'lac magior" coma se ditz en "dialett" per Castra. Ma grand maire me contèt quora arribèt, comunicava en «dialet» amb los que parlavan patés (occitan).
Foguèri un locutor passiu del «dialet» lombard, es clarament una lenga tant distinta de l'italian coma del francés. Es una lenga intermediària qu'a fòrça semblança amb lo nòrd occitan, e mai l'auvernhat per lo «dialett del lac magior».
Per exemple, dormir se ditz coma «droumi» en francés, lo som se dit coma «lo seun» en francés, clar se ditz coma «tchar» en francés, nuèch se ditz coma «neuch» en francés . Amb de règlas ortograficas occitanas adaptadas, l'escritura lombarda seriá fòrca similara a l'occitana amb de diferéncia, que los pronoms personals son obligatòris coma en Francés. «te gha seun» es «as som» e «te dreum» vòl dire «dormisses». A comparar amb l'italian «hai sonno e «dormi».
Lo vòte d'extrèma dreita de la liga Nòrd es un vòte d'òdi de se, d'una nacion lingüistica negada coma Provença, Catalonha Nòrd, Alsàcia.
Occitània, Catalonha e Padania son tres lengas bessonas entre la sòrres italiana, francesa e castelhana.
#4 Verai que l'i a de pronoms clitics dins las valadas (ont son sovent pròchas das solucions piemontesas, levat dins lo nòrd) e dins la faissa nòrd dau nòrd ocitan. Mas sus l'ensems occitan es ultra -minoritari, non pas qu'en francés e en francoprovençau coma en gallo- (çò que volètz) es sistematic pertot, a çò que sabo. Es aquò que volio dire, mercés de m'o far precisar. E, segur que l'i de contactes entre piemontés e parlars das valadas (un pauc mens dins las mai setentrionalas) e d'eschambis. Franc Bronzat en son temps avia mostrat coma de mots occitans calan fòrça bas dins la pianura, e reciprocament, "dequò" per "tanben" monta dinqu'a Sant Veran dins lo Cairàs. Es la vita das lengas suus confins.
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari