“O atòms intelligents, dins quau l’Èstre etèrn s’es agradat de vos manifestar son biais e sa poténcia, devètz sensa dobte tastar de jòias ben puras sus vòstre glòbe: car, agent tan pauca matèria, e pareissent tot esperit, devètz passar vòstra vida a aimar e a pensar; aquò’s a de bòn la vida das esperits. Ai pas vist enluòc lo bonur verai; mas es aicí, sensa dobte.” A aquel discors, totes los filosòfs capegèron; e l’un d’eles, pus franc que los autres, avoèt de bòna fe que, franc d’un pichòt nombre d’estatjants fòrt pauc considerats, tota la rèsta èra pas qu’un ajustament de fòus, de michants e de maluroses. “Avèm pas mai de matèria que ce que cau, ce diguèt, per faire fòrça mau, se lo mau ven de la matèria; e tròp d’esperit, se lo mau ven de l’esperit. Sabètz plan, per exemple, qu’a l’ora que siáu a vos parlar, i a cent mila fòus de nòstra espècie, cobèrts de capèls, que tugan cent mila autres animals cobèrts d’un turban, o ben que son chaplats per eles, e que, quasi sus tota la tèrra, es antau que se n’usa per temps de memòria perduda?” Lo Sirian fremiguèt, e demandèt quan podiá èstre lo subjècte d’aquelas òrras querèlas entre d’animals tan caitius. “Se tracta, ce diguèt lo filosòf, de quauques molons de fanga grands coma vòstre talon. Aquò’s pas que d’unes d’aqueles milions d’òmes que se fan escotelar pretendan un pel sus aquel molon de fanga. Se tracta pas que de saupre s’apertendrà a un cèrt òme que ié dison Sultan, o a un autre que ié dison, sai pas per de qué, Cesar. Ni l’un ni l’autre a pas jamai vist ni tanpauc veirà aquel pichòt canton de tèrra de que se tracta; e quasi digús d’aqueles animals d’aquí que s’escotelan mutualament a pas jamai vist l’animal pel quau s’escotèlan.
 
–Ai! Maluroses! S’escridèt lo Sirian amb indignacion, se pòu concèbre aquel excès de ràbia forsenada! Me pren enveja de faire tres passes, e de vos espotir de tres còps de pè tot aquel formiguièr d’assassins ridiculs. – Vos en bailetz pas la pena, ié respondèron; trabalhan pro a sa roïna. Sachetz qu’au bot de dètz ans, ne’n demòra pas jamai la centena partida, d’aqueles miserables d’aquí; sachetz que, amai agèsson pas tirada l’espasa, la fam, lo lassitge o l’intemperància se’ls empòrtan quasi totes. D’autra part, aquò son pas aquestes d’aquí que fau punir, son aqueles barbares sedentaris d’ailà, eles que dau fons de son gabinet ordenan, dins lo temps de sa digestion, lo chaple d’un milion d’òmes, e que puòi ne’n fan solemnament mercejar Dieu.” Lo viatjaire se sentiguèt esmogut de pietat per la pichòta raça umana, dins la quala descobrissiá de contrastes tan susprenents. “D’abòrd que siátz dau pichòt nombre de sages, ce diguèt a aqueles mossurs, e qu’aparentament tugatz pas digús per d’argent, digatz-me, vos en prègue, de qué vos ocupatz. – Dissequam de moscas, ce diguèt lo filosòf, mesuram de linhas, assemblam de nombres; siám d’acòrdi sus dus o tres ponches qu’entendèm, e disputam dus o tres mila qu’entendèm pas.” Prenguèt tanlèu fantasiá au Sirian e mai au Saturnian d’interrogar aqueles atòms pensants, per saupre las causas que convenián entre eles. “Quant comptatz, ce diguèt, de l’estela dau Calimàs fins a la granda estela das Gemèls?” Respondèron totes a l’encòp: “Trenta-dus gras e mièg. – Quant comptatz d’aicí a la luna? –Seissanta mièg-diamètres de la tèrra en nombre redond. – Quant pèsa vòstre aire?” Cresiá los agafar, mas totes ié diguèron que l’aire pèsa per quin aquí nòu cents còps mens qu’un parièr volum d’aiga pus leugièra, e dètz-nòu cents còps mens que l’aur de ducat. Lo pichòt nan de Saturne, espantat de sas responsas, seguèt temptat de creire qu’aquelas mèmas gents a las qualas vos aviá negada una anma un quart d’ora de per abans, èran una mena de mascs.
 
Enfin Micromegàs ié vai dire: “D’abòrd que sabètz tan ben ce qu’es en defòra de vos, saique sabètz encara melhor ce qu’es en dedins. Digatz-me ce qu’es aiçò que vòstra anma, e coma formatz vòstras idèas.” Los filosòfs parlèron totes a l’encòp coma de per abans; mas seguèron totes de vejaires desparièrs. Lo pus vièlh citava Aristòtel, l’autre prononciava lo nom de Descartes; aiceste, de Malebranche; aqueste autre, de Leibniz; aquel autre, de Locke. Un vièlh peripatetician diguèt plan naut amb fisança: “L’anma es una entelequia e una rason, per de que ten la poténcia d’èstre ce qu’ela es. Aquò’s ce qu’afortís a bèl exprèssi Aristòtel, pagina 633 de l’edicion dau Louvre. , eca. - Entende pas pro ben lo grèc, ce diguèt lo gigant. –  Ieu tanpauc, ce diguèt l’arna filosofica. – Perqué diable, ce reprenguèt lo Sirian, citatz un cèrt Aristòtel en grèc? –Aquò, ce repliquèt lo sabent, es que cau ben citar ce que se compren pas dau tot dins la lenga que se i entend lo mens.”
 
Lo cartesian prenguèt la paraula, e diguèt: “L’anma es un esperit blos qu’a reçaupudas dins lo ventre de sa maire totas las idèas metafisicas, e que, en sortent d’aquí, es obligada d’anar a l’escòla, e d’aprene tornar-mai tot ce qu’ela a tan ben sachut, e que sauprà pas pus. – Èra adonc pas la pena, ce respondèt l’animau de uòch lègas, que ton anma seguèsse tan sabenta dins lo ventre de ta maire, per èstre puòi tant ignoranta, amai agèsses de la barba au menton. Mas de qu’entendes per esperit? – Qué me demandatz aquí? Ce diguèt lo rasonaire;  Ne’n ai ges d’idèa; se ditz qu’aquò’s pas de la matèria. – Mas sabes aumens ce qu’es aquò que la matèria? –Mai que ben, ce respondèt l’òme. Per exemple aquesta pèira es grisa, e d’una tala forma, ten sas tres dimensions, es pesanta e divisibla. –E ben! Ce faguèt lo Sirian, aquesta causa que te pareis èstre divisibla, pesanta e grisa; me diriás ce de qu’es a de bòn? Veses quauques atributs; mas lo fons de la causa, lo conoisses? –Non, ce diguèt l’autre. –Sabes donc ges ce qu’es la matèria.”
 
Alòrs sénher Micromegàs, tot adreiçant la paraula a un autre sage que teniá sus son det gròs, ié vai demandar ce qu’èra aiçò que son anma, e ce que fasiá. “Pas res dau tot, ce respondèt lo filosòf malebranchista; aquò’s Dieu que lo fai tot per ieu: lo vese tot en el, lo fau tot en el; aquò’s el que lo fai tot sensa que ieu me’n cargue. –Tant vaudriá èstre pas, ce reprenguèt lo sage de Siriús. E tus, mon amic, ce faguèt a un leibnizian qu’èra aquí, de qu’es aquò que ton anma? – Aquò, ce respondèt lo leibnizian, es una agulha que mòstra las oras, dins lo temps que mon còs carilhona, o ben, se volètz, aquò’s ela que carilhona, dins lo temps que mon còs mòstra l’ora; o ben mon anma, aquò’s lo miralh de l’univèrs, e mon còs es la bordadura dau miralh: aquò’s clar .”
 
Un pichòt partesan de Locke èra aquí tot pròche; e a la lònga dau temps, quora se i agèt adreiçada la paraula: “Sabe pas, ce diguèt, coma pense, mas sabe qu’ai pas jamai pensat qu’a l’ocasion de mos senses. Que i age de substàncias imaterialas e intelligentas, ne’n dobte pas; mas que siègue impossible a Dieu de comunicar la pensada a la matèria, es aquò ce de qué dobte fòrt. Venère la poténcia etèrna; s’apren pas a ieu de la bornar: mas afirme pas res; me contente de creire que i a mai de causas possiblas que ce que se pensa.”
 
L’animau de Siriús soriguèt: l’atrobèt pas mens sage, aquel; e lo nan de Saturne auriá embraçat lo sectator de Locke sensa l’extrèma disproporcion. Mas i aviá aquí, malastrosament, un pichòt animalcul amb una boneta quadrada que copèt la paraula a totes los animalculs filosòfs; el, vai dire que lo sabiá tot, lo secret, qu’aiçò se trapava dins la Soma de Sant Tomàs; vai agachar de naut en bas los dus estatjants celèstes; e ié vai sostenir que sas personas, sos mondes, sos solelhs, sas estelas, tot èra estat fach unicament per l’òme. A aquel discors, nòstres dus viatjaires se laissèron anar l’un sus l’autre en s’estofant amb aquel rire inextinguible que, segon Omèr, es lo paratge das dieus: sas espatlas e sos ventres anavan e venián, e dins aquelas convulsions lo vaissèl, que lo Sirian aviá sus son ongla, tombèt dins una pòcha de las braias dau Saturnian. Aquelas dus bònas gents lo cerquèron longtemps; retrobèron enfin la chorma, e mai la reajustèron fòrt netament. Lo Sirian reprenguèt las pichòtas arnas; ié parlèt, mai, amb fòrça bontat, amai que seguèsse un pauc encolerit dins lo fons dau còr de veire que los infinitament pichòts agèsson un orguòlh quasi infinitament grand. Vai prometre de ié faire un bèl libre de filosofia, escrich fòrt menut per son usatge, e que, dins aquel libre, veirián lo bot de las causas. De fèt, ié vai bailar aquel volum abans de partir: se l’emportèron a París, a l’Acadèmia de las Sciéncias; mas, quora lo secretari l’agèt dobèrt, vegèt pas res qu’un libre tot blanc: “A! Ce diguèt, me n’ère plan dobtat.”