Se parla sovent dei tres placei de seguretat protestantei provençalei. Mas tornam trobar una quantitat non negligibla de protestants a Vença e dins sei entorns. Torretei de Vença en particular. 
 
Dins so periòd 1550-1570, sei consuls son catolics, mas sel’evèsque, Loís Grimaldi de Buelh (baron dau Comtat de Buelh, Tèrrei nòvei de Provença, costat Savòia) es pròche dei ideei de sa Reforma.
 
So senhor, Glaudi de Vilanòva, es protestant. En 1565, sei consuls de Vença acceptan de diversitat amb doi consuls novèus que son protestants, de jamai vist: Roman Signore e Joan Vidal.
 
D’autres senhors de l’èst d’Occitània an pres partit per sei ideei nòvei: sa familha de Grassa, Glaudi de Grassa senhor de Cormetei, Pau de Malvans, Fouc Tombarèl dich Brandis dei Greulierei, un pauc mai d’amont Isnard Orsier de Colmar, un pauc mai luènh Francés de Simiana marqués de Manòsca...
 
So Còmte de Tenda (Tèrrei nòvei de Provença, costat Savòia), governaire de Provença es maridat a una princessa savoiarda e protestanta. Francesa de Vilanòva, esposa dau senhor de Vença a passat egalament a sa Reforma. Es sa filha dau governaire d’Antíbol, membre important de sa familha Grimaldi, branca d’Antíbol (sa familha Grimaldi a fach totplen de branquei, costat dau reiaume francés, costat savoiard e a Mónego: Grimaldi de Mónego, Grimaldi dau Poget...).
 
Sa Reforma es organizada a St Joanet, Carròs, Gatièras, Corseglei, Gordon, So Bròc. A Torretei una glèia reformada es recensada en 1561. En 1562, de “bandei” de sa ”nòva religion” parton dau Bròc e St Joanet per espandir sei ideei.
 
Sei consuls interdison sa residéncia dins Vença ai protestants.
 
Sei protestants, entorn de 30 familhei, van estaire au fauborg dei Arcs, que se li tròba encara una Androna dei Uganauds. En 1563, se constituan en glèia (sabèm pas ont es so temple).
 
Sel’estiu de 1574, so baron de Vença èra au fresc dins sa sieu montanha au castèu dei Graulierei. Profechant sa sieu residéncia d’estiu, sei Rasats de Grassa prenon so castèu. Sei vencencs, per paur de veire so sieu senhor menar de tropei protestantei e entrar dins Vença per instaurar un fèu protestant, van “desliurar” so sieu baron...
 
So Còmte de Càrcers declara çò que vòu e per eu sa ciutat episcopala es dau sieu camp. Evidentament. So sieu luectenent, de Vauclusa, ordena ai consuls “de prendre totei sei armei [...] sensa far de mau [...] ai protestants...” (19 d’abriu de 1575).
 
Comença sa reconquista per sei elèits. So 12 d’agost de 1576: Audinc Garinelli, novèl evèsque de Vença, plaçat per netejar sa ciutat e so país de l’eretgia, marca un ponch de mai e bateja en granda pompa e se fa saupre coma fau, Lucrècia de Vilanòva, filha dau baron protestant.
 
Onze ans après, en 1587, Joana de Grassa, eretiera dei Cormetei, abjura sa “Religion Pretenduda Reformada” e fa batejar e confirmar sei sieus enfants. So prètz de sa tranquillitat, e mai so rei li rende totei sei sieus bens, confiscats per far pression sus sei nòbles protestants en 1586.
 
Mas darriera temptativa nòbla per recuperar sa situacion. So 2 de junh de 1592: sei armadei protestantei dau duc de Lasdiguieras fan sel’assèti de Vença. Scipion de Vilanòva, eretier dau baron de Vença, Glaudi, per recuperar so sieu domèni.
 
Tenacitat dau sistèma catolic, sa victòria catolica es commemorada cada an a Vença, so diluns de Pasquei sota so nom de Messa de l’assèti Cf. http://aepvence.blogspot.com/2013/04/messe-du-siege-de-vence.html?m=1
 
Per realisme politic, impossible de ganhar ansin, sel’8 d’agost de 1593, Scipion de Vilanòva abjura so protestantisme, so rei Enric IV l’a fach quauquei jorns avans, so 23 de julhet. 
 
So 20 de novembre de 1597, sei “rasats” de Vença son condemnats per sa Cort dau Parlament de-z Ais: “ponh copat e penduts: Uc Julian, Joan Feraud e Jòrdi Vidal; - a dètz ans de galèrei: Bernardin Mayffred, Emmanuel Julian, Lambert Mars, Miquèu Vaquin, Loís Vidal, Antòni Garbier, Joan Blacas, Matieu Cormetei...”
 
Sa signatura de l’Edicte de Nantas so 13 d’abriu de 1598 permete pas ai protestants vencencs de practicar so sieu culte dins sa ciutat, sèti d’evescat. Es pasmens autorizat dins sei quartiers nòus e sei vilatges: Torretei deven un vilatge emblematic dau protestantisme vencenc.
 
A sa sieu arribada dins sa sieu nòva diocèsi en 1638 per redreiçar sa populacion dins sa religion dau rei de París, Antoine Godeau constata que sei protestants son nombrós a Vença, Torretei, Sant Pau, So Bròc... Per exemple, sei elèits locaus sostenon encara so protestantisme. Joan Bernard, ministre reformat, rèsta en cò d’Aubanel, notari torretan.
 
Sa Còntra Reforma s’amplificant, sei libertats acordadei par l’Edicte de Nantas son de mai en mai reduchei, interdiccion dei assembladei, conversions forçadei, restriccions dei drechs dei protestants en matèria de justícia, nombroei professions interdichei, etc...
 
So 18 d’octòbre de 1685 Loís so XIVen signa sa revocacion de l’Edicte de Nantas: sei protestants son fòra lei.
 
En 1699, son maugrat tot comptats 30 foguiers protestants a Torretei. En 1715, son recensats encara 32 personei. Après, es esperat que sa minoritat residuala protestanta desapareisse, abandonada a sel’immensitat. Sa pression sociala per se conformar a sa normalitat religiosa farà so rèsta. 
 
Oficialament, de maniera visibla, so protestantisme autoctòn occitan provençau es negat. E tot es fach per que sigue oblidat. Cu se’n soven? An totei defuntat.
 
Ne’n restan gaire de tracei, benlèu de toponimes coma L’Eganaude [Eganauda] sus sa comuna de Biòt, so tèrme emplegat de “desèrt” çai e lai. E encara. 
 
Puèi, re naissença oficiala en 1850 e sa mission protestanta. Mas serà amb so sosten de sa glèia estrangiera, anglicana. Passarà melhor amb de monde estrangier de l’exterior. Pas amb sei estrangiers dau dintre. 
 
Cresiáu que so protestantisme occitan provençau autoctòn foguèsse de Leberon per so mai pròche. E encara. Marginau. L’ai après, qu’èra present e ben present tanben en país vencenc, mas pas per sel’escòla... So logiciau actuau es pas adaptat a sa diversitat. Data pas d’ier. Domatge. Sei governants e sel’umanitat cambiarà? Sa memòria serà selectiva fins a quora e totjorn per sei memes?
 

 

---

Referénciei: