Opinion
A prepaus d’estandard regional per l’occitan vivaroalpenc (II)
Lo ponch sus lo sufix dal particip passat feminin singular –aa
Una règla generala chausiá per lo vivaroalpenc estandard es de marcar –aa la desinéncia feminina, amb las tres realizacions possiblas: ['aja], ['aw], ['a:] (a lòng, mas personalament trobèro en majoritat ['a].
Un cas embestiant
Coma l’avèm vist, una realizacion ['aja] s’escriu –aa en grafia classica. Demandèro lor avejaire als “savis”, perqué ben fòrt qual a la pretencion de tot saber l’istoric sus un tal ponch detalhat. A Andriu Faure, Felip Martel, eça. lor demanèro “perqué?”. Perqué se ditz que la iòd de *-aia es just un apondon non etimologic (= epentèsi) per evitar l’iat (permete la dierèsi) e se nòta ges. Fa d’ans e d’ans qu’aplico mai o mens aquela règla, mas me laissa un gust estranh dins la bocha e avans d’aver un mal de det probable, vos partajo mas reflexions.
Primiera remarca, una mieja vocala coma –i- [j] e de consonantas coma –l- e –v- permeton de defugir la dierèsi en vivaroalpenc e se nòta ben: poièm, polèm (de “poler” per “poer”, mimetisme ambal vèrb “voler”), povèm o poèm (forma sensa epentèsi o “bequilha” se volètz) segon lo parlar vivaroalpenc. Chalguèt o recordar a un gascon que se trufava d’un vivaroalpenc perqué escriviá “polèm”, mas a cadun sos “ahars”, sensa se rire.
Se marca ben graficament una epentèsi amb –v- en provençal quora es necita “la cauva” ['kawvɔ] (prov. Maritime) per “la causa” (en niçard avèm la dobla forma “cauva” ['kawva] e la forma sensa ren “la caua” ['kawa]).
Lo provençal indica quitament un estatut ambigu per –i- “idèa” mas es indicat entre parentèsis (idèia) cf. “idèa (idèia)” dins lo Diccionari dal CREO Provença, coma epopèa (-èia), espontanèu, èa (-èia). Mas trobam solament –i- dins “chaminèia” dins aquel diccionari (e en provençal popular lo monde ditz ocasionalament “*electricitèia” per “electricitat”). E en gascon es notat “chaminèa” (sensa –i-) dins Rei Bèthvéder o “cheminèia” dins Atau que’s ditz. Alora...
Segonda remarca, en vivaroalpenc es diferent justament dal provençal que ajusta –i- coma dins “idè(i)a”. Perqué trobam de parlars vivaroalpencs que se fan –aa ['aja] fan jamai “idea” [id’eja] mas [i'dea]... Una anecdòta. De temps fa, escriguèro un tèxt dal tip: “la mainaia a una idea”. Lo tèxt viatjèt e tornèro trobar la frasa “la mainaa a una ide(i)a” çò que se pòt compréner levat qu’èra devengut [la maj'na a 'yna i'deja] diferenta de l'original [la maj'naja a 'yna i'dea]...
De qué prepausar alora?
Segon çò qu’avèm dich, acceptar –i- per –aia seriá ben logic. O alora chal escriure “chaminea” eça.
Question conèxa: -àia o –aia alora?
Se ditz que –i- es una mieja vocala que pòrta jamai l’accent donca normalament donca –aia implica obligatoriament [‘aja] e ren d’autra prononciacion. Se volèm [a'ija] chal alora “aía” (d’autres nòtan “aïa”, coma en niçard “faía”, o “faïa” per “fasiá”).
D’unas armonizacions interdialectalas son ancara necitas per repensar d’unos ponches a l’interior de tal o tal dialècte. Penso que chal veire dins son ensèm per i arribar.
Penso a “chal que siòie” (varianta de “sieie” o “shiòie”). Poiriam escriure “siáie” vist que “siá” existe (“sia” quitament en niçard literari) benlèu?
Penso per exemple al provèrbi “Abilhar l’arbo” (dire de mal de qualqu’un) en gascon qu’en vivaroalpenc se notariá “Abilhar l’àrbol” (deribacion “arboràs”). Alora –l finala o non?
Sabo ben que los gascons an drech d’escriure –ish e –r- per –iss- e –l- perqué son de traches que fan part estructuralament de lor dialècte e que los vivaroalpencs non an drech perqué trobam a l’encòup –iss- e ish- (laissa, laisha, avans, avansh) coma –r- e –l- (saraa, salaa, malaut, maraut) segon los parlars vivaroalpencs (estent entendut que –ish- es ren un trach global). Mas es per tot parier?
Parlarem ges de las semblanças entre vivaroalpenc e gascon.
Ma vita professionala me permete mens de m’ocupar aüra, mas nòto aicí coma un pensa bèstia per après, que vos fau partajar.
Una règla generala chausiá per lo vivaroalpenc estandard es de marcar –aa la desinéncia feminina, amb las tres realizacions possiblas: ['aja], ['aw], ['a:] (a lòng, mas personalament trobèro en majoritat ['a].
1- De notar que la realizacion la mai arcaïzanta es ['aja] conservant la dierèsi (2 sillabas, coma –ada) dins de parlars associant generalament mas non obligatoriament –a finala [a], -ia ['ija], -ua, ['ya], aüra/ avura. Geograficament (agachar la mapa tracha de ma tèsi sostenguá en 2009) representa lo país mentonasc e la valaa dal Palhon de Pelha, l’Ubaia dins son sens maximal (fins a Sant Estève de... Tiniá), fins a las Baroniás dins Dalfinat.
Las doas autras amb la sinerèsi (una sillaba):
2- -aa ['aw], dins de parlars associant generalament –a finala [ɔ] –logic vist que –aa finalas ['aw] venon de ['aɔ]-, -iá ['jɔ]/ ['je], -uá, ['ɥɔ]/ [ɥ'e], aüra realizat ['ejrɔ]. Geograficament representa un ensèm entre la valaa dal Palhon de Còntes fins a las tres Assas e de Castelana (La Bauma), Carròs al val d’Aròs.
3- -aa ['a(:)] dins de parlars associant 1- o 2-. Geograficament presenta un ensèm compact al nòrd e mai un airal pichon desseparat (a data anciana, sabo ren coma se fa?) entre Prats, Dinha e la zòna mesclaa de Sisteron.
3- -aa ['a(:)] dins de parlars associant 1- o 2-. Geograficament presenta un ensèm compact al nòrd e mai un airal pichon desseparat (a data anciana, sabo ren coma se fa?) entre Prats, Dinha e la zòna mesclaa de Sisteron.
Notar -aa es logic –o chal recordar- vist que la desinéncia masculina es –at realizaa unicament ['a]. D’aicí la deribacion en –a(t estent inexistenta) + -a (de desinéncia deminina) > -aa. T de –at es absoluament inexistenta (jamai prononciaa a l’oral) mas o notam per logica e solidaritat interoccitana coma o vòl la grafia occitana dins son esperit. Coma escriure “setmana” perqué en roergat se ditz [se'mmanɔ].
Un cas embestiant
Coma l’avèm vist, una realizacion ['aja] s’escriu –aa en grafia classica. Demandèro lor avejaire als “savis”, perqué ben fòrt qual a la pretencion de tot saber l’istoric sus un tal ponch detalhat. A Andriu Faure, Felip Martel, eça. lor demanèro “perqué?”. Perqué se ditz que la iòd de *-aia es just un apondon non etimologic (= epentèsi) per evitar l’iat (permete la dierèsi) e se nòta ges. Fa d’ans e d’ans qu’aplico mai o mens aquela règla, mas me laissa un gust estranh dins la bocha e avans d’aver un mal de det probable, vos partajo mas reflexions.
Primiera remarca, una mieja vocala coma –i- [j] e de consonantas coma –l- e –v- permeton de defugir la dierèsi en vivaroalpenc e se nòta ben: poièm, polèm (de “poler” per “poer”, mimetisme ambal vèrb “voler”), povèm o poèm (forma sensa epentèsi o “bequilha” se volètz) segon lo parlar vivaroalpenc. Chalguèt o recordar a un gascon que se trufava d’un vivaroalpenc perqué escriviá “polèm”, mas a cadun sos “ahars”, sensa se rire.
Se marca ben graficament una epentèsi amb –v- en provençal quora es necita “la cauva” ['kawvɔ] (prov. Maritime) per “la causa” (en niçard avèm la dobla forma “cauva” ['kawva] e la forma sensa ren “la caua” ['kawa]).
Lo provençal indica quitament un estatut ambigu per –i- “idèa” mas es indicat entre parentèsis (idèia) cf. “idèa (idèia)” dins lo Diccionari dal CREO Provença, coma epopèa (-èia), espontanèu, èa (-èia). Mas trobam solament –i- dins “chaminèia” dins aquel diccionari (e en provençal popular lo monde ditz ocasionalament “*electricitèia” per “electricitat”). E en gascon es notat “chaminèa” (sensa –i-) dins Rei Bèthvéder o “cheminèia” dins Atau que’s ditz. Alora...
Segonda remarca, en vivaroalpenc es diferent justament dal provençal que ajusta –i- coma dins “idè(i)a”. Perqué trobam de parlars vivaroalpencs que se fan –aa ['aja] fan jamai “idea” [id’eja] mas [i'dea]... Una anecdòta. De temps fa, escriguèro un tèxt dal tip: “la mainaia a una idea”. Lo tèxt viatjèt e tornèro trobar la frasa “la mainaa a una ide(i)a” çò que se pòt compréner levat qu’èra devengut [la maj'na a 'yna i'deja] diferenta de l'original [la maj'naja a 'yna i'dea]...
De qué prepausar alora?
Segon çò qu’avèm dich, acceptar –i- per –aia seriá ben logic. O alora chal escriure “chaminea” eça.
Question conèxa: -àia o –aia alora?
Se ditz que –i- es una mieja vocala que pòrta jamai l’accent donca normalament donca –aia implica obligatoriament [‘aja] e ren d’autra prononciacion. Se volèm [a'ija] chal alora “aía” (d’autres nòtan “aïa”, coma en niçard “faía”, o “faïa” per “fasiá”).
D’unas armonizacions interdialectalas son ancara necitas per repensar d’unos ponches a l’interior de tal o tal dialècte. Penso que chal veire dins son ensèm per i arribar.
Penso a “chal que siòie” (varianta de “sieie” o “shiòie”). Poiriam escriure “siáie” vist que “siá” existe (“sia” quitament en niçard literari) benlèu?
Penso per exemple al provèrbi “Abilhar l’arbo” (dire de mal de qualqu’un) en gascon qu’en vivaroalpenc se notariá “Abilhar l’àrbol” (deribacion “arboràs”). Alora –l finala o non?
Sabo ben que los gascons an drech d’escriure –ish e –r- per –iss- e –l- perqué son de traches que fan part estructuralament de lor dialècte e que los vivaroalpencs non an drech perqué trobam a l’encòup –iss- e ish- (laissa, laisha, avans, avansh) coma –r- e –l- (saraa, salaa, malaut, maraut) segon los parlars vivaroalpencs (estent entendut que –ish- es ren un trach global). Mas es per tot parier?
Parlarem ges de las semblanças entre vivaroalpenc e gascon.
Ma vita professionala me permete mens de m’ocupar aüra, mas nòto aicí coma un pensa bèstia per après, que vos fau partajar.
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
Entre los aquissats de la correccion ortografica, los aquissats de l'estandardizacion lenguistica e los aquissats de la Santa e Vraia Lei de l'Ultra-Gaucha, e ben l'occitanisma me maucòra. Francament.
Vène pas sus un blòg per retrovar lo tuclitge, lo testarditge, la parcialitat a 200% d'un microcòsma que vira patologica.
Sostène Jornalet. Mès l'occitanisma es un dògma que pòt ben petafinar a la fin... ne'n plorarai pas !
Quand un movement s'escota rasonar despièi de decenias sans ges recontrar, escotar la populacion emb de sa diversitat d'opinions, de refuses e d'envejas amai d'esperanças, adonc es estèrle e desconselhable. Per ieu, es mòrt o per morir.
Vòu pas se remetre en question ? Que demòre dinc son canton e s'atupigue. N'ai pro vist, pro entendut, pro viugut emb d'el, aicí coma enquicòm mai ! E siái pas lo sol !
#12 "X", "ADA" ...
Reconnoissència dels mots
Légir implica una reconnoissència visuala de la grafia;
Parlar implica una reconnoissència auditiva de la paraula
Amb'aquò, lègir pòt implicar una reconnoissència fonetica, en cas d'apprendissatge, d'alfabetizacion...
Sèm condicionats d'ambe'l environament grafic e oral que i vivem, en França le francés e tanben l'anglés, particularment ambe'l lexic modèrne, diit sabent o culte.
Le mot francés grafiat "lexique" pòt s'accomodar d'una realizacion mais o mens destibada sens qu'aiçò pause cap de problèma
La grafia etimologizanta es de reconnoissència universala, e sembla la plus adaptada, per le lexic modèrne general o internacional. Las variantas de realizacion orala son perfeitament compatibles amb'una grafia communa unenca.
La vocala finala se sostèn, fòra "A" d'origine, sembla un mòde general, e tanben internacional.
La finala francesa "E" atòna s'analiza sovent demièj les parlars populars coma una "A" finala de sostèn, quand mais venguèsse etimologicament d'una "O" o "E".
Les parlars non-consonantics, que dïsen pas las consonantas finalas, an besonh de la finala de sostèn per dìser e escriure les mots modèrnes.
Lexic e lexique, alternativament, semblan recommandables per fin de bona reconnoissència visuala, fonetica o orala.
Amb'aquò, le fonetisme grafic se justifica en usatge intradialectal o coma marca dialectala de l'endrèit que sortèm...
Le meu grand cevenòl del ròdol de Vallarauga aviá pas de bon lègir l'Almanac provençal, mais de per manca de reconnoissència visuala que non pas fonetica, car de cultura orala cevenòla e escriuta francesa.
"ADA"
L'alteracion o l'ammudiment d'una consonanta intèrna poiriá se marcar de per una apostròfe, de bona reconnoissència communa, visuala e fonetica.
"canta'a" en vivaro-alpenc, "u'a vesi'a" en gascon...
De corregir:
ensèm: ensem (dialectalisme?)
deriVacion
*partajo: partatjo o partejo (partatjar / partejar)
pensabèstia
en roergat se ditz [se'mmanɔ] : en la màger part del lengadocian se pronóncia MM
#9 Lo fenomène d'assimilacion fai que la "x", en cò miu amai enquicòm mai, se deu prononçar "ss". Pensaretz ce que voldretz, mès una "x" que se legís [s], cercatz la coërença... L'italian s'es bien mens embestiat e dingús li fai pas repròchi d'èstre encoërent.
Per quant a "lessica", en cò miu se ditz coma aquò e non pas [le'tsik], [le'ksik] o [le'ksi]. Lo cevenòu a besonh de "e" de sosten, e de "a" a la fin dals noms e adjectius acabats en "ic" (au masculin coma au femenin). A besonh d'una tonica que cante finalament. E de feminitat !
Quau coneis pas la parladura dau vesin, que se retengue d'aleiçonar. Mès que questione puslèu !
De correccions ortograficas ? Vòle ben.
De correccions ortograficas segon l'estandard lengadocian ? Fasètz-vos enlai, se vos plai.
De correccions lessicalas ? Socitatz-vos de socializar la lenga e de trasmetre una bèla oralitat bien tipica.
Traits communs dels extrèms
Es interessant de soslinhar de semblèncias entre parlars per dessus le lenguadocian, geograficament central, mais morfologicament pas totems central.
L'estandard commun poiriá èsser un ibride optimizat segond de critèris objèctius de simplicitat, regularitat, clartat, e coërència etimologica, de portada geografica larga, tenent compte de la diversitat de las origines dels estajants en grandas vilas.
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari