Opinion
L’usatge de c, qu e ch dins los mots d’origina grèga
![Per exemple: lo grèc παχύδερμος a engendrat lo latin pachydermus puèi lo francés pachyderme que se pronóncia [pakidɛʁm] o [paʃidɛʁm]. En occitan, la forma coerenta paquidèrme es preferibla a las formas francizada pachidèrme*](/imatges/opinions/30876805814_878f9a971a_b.jpg)
Un usatge coerent dins la màger part de las lengas romanicas
L’occitan destria clarament:
Un grand nombre de mots de formacion culta (o sabenta), venent del grèc, pòrtan dins lor forma grèga originària la letra χ (qui). La χ se prononciava [kʰ] en grèc ancian classic. Per exemple: los mots grècs ἀρχαϊκός e ἀρχαιολογία.
La letra grèga χ s’es adaptada en latin jos la grafia ch prononciada [k]. Per exemple: los mots latins archaicus e archaeologia.
Puèi la grafia latina ch s’es adaptada dins las lengas romanicas modèrnas en mantenent lo son [k] dins l’immensa majoritat dels cases. Aquel son [k] s’escriu de manièra coerenta dins la màger part de las lengas romanicas.
Lo romanés a un usatge a despart, que transforma sovent la letra grèga χ en una h fòrtament prononciada: arhaic, arheologie.
Un usatge un chic complicat en anglés
Ara agachem rapidament çò que se fa en anglés, qu’es una lenga d’origina germanica. La letra grèga χ e la grafia latina ch arriban en anglés jos la grafia ch, prononciada [k]: archaic [ɑːˈkeɪ̯ɪk], archaeology [ˌɑːkɪˈɒlədʒɪ].
Es complicat perque en anglés, ch servís de costuma per representar puslèu lo son [tʃ] coma dins much [ˈmʌtʃ] o change [ˈtʃeɪ̯ndʒ] o Winchester [ˈwɪntʃɪstə].
Las perturbacions del francés
Ara, tornem a las lengas romanicas e vejam çò que fa lo francés. Lo francés es terriblament complicat e desordenat. La letra grèga χ e la grafia latina ch arriban en francés jos quatre configuracions possiblas, sens cap de logica, repartidas de faiçon arbitrària.
Se reprenèm aquestes exemples franceses que venèm d’examinar, nos avisam que las formas occitanas son mai simplas e mai coerentas. S’escrivon amb c o qu e se pronóncian amb lo son [k]: arcaïc, arqueologia, colèra, maquina, paquidèrme.
A causa de la dominacion del francés, l’usatge occitan risca sovent de remplaçar c o qu, prononciats [k], per una forma en ch prononciada [tʃ] (o [ts]). Aquò es desconselhat. Per exemple, en occitan, las formas coerentas maquina e paquidèrme son preferiblas a las formas francizadas machina* e pachidèrme*.
Las autras lengas romanicas de la Mediterranèa ajudan l’occitan a retrobar las formas coerentas amb lo son [k]: en catalan màquina, paquiderm; en espanhòl máquina, paquidermo; en portugués máquina, paquiderme; en italian macchina, pachiderma.
Lista d’exemples
Vaicí d’exemples de mots que vòlon c o qu en occitan en luòc de la forma francizada ch.
Aquestes exemples son gaireben totes d’origina grèga. Qualques unes an una origina semitica coma Raquèl, o germanica coma camau, mas son passats per de formas ellenizantas o latinizantas.
Cases particulars
Dins l’òbra normativa d’Alibèrt, i a de formas normalas amb c o qu, mas, de còps, tombam tanben sus de formas escrichas amb ch*. Semblan d’errors non pas d’Alibèrt el meteis, mas de sa conhada al moment d’editar son diccionari postum. I a un consens, entre los lingüistas especialistas, per generalizar las formas regularas en c o qu.
Excepcionalament, pauques mots d’origina grèga fan evolucionar la letra χ vèrs una forma occitana ch que correspond en catalan a una x prononciada [ʃ] e en italian a una c prononcida [tʃ]. Aquò s’explica pas clarament (son benlèu d’influéncias del grèc medieval o de certanas formas italianas semipopularas). Per exemple: archius, archivar, archivaire e sovent lo prefixe superlatiu arch(i)- (archiduc, archidiague, archevesque, archiconegut, archipèla...).
Evidentament, i a un fum d’autres cases ont es normal d’aver ca en occitan del sud e cha en nòrd-occitan, coma per exemple dins cantar, acabar, vaca, blanca...(viv. auv. lem. chantar, achabar, vacha, blancha)... Aqueles mots, en general, an pas cap de rapòrt amb los mots grècs de formacion culta.
L’occitan destria clarament:
— Lo son [k] que s’escriu c o qu.
— Lo son [tʃ] (‘tsh’) que s’escriu ch. Regionalament, [tʃ] passa a [ts] mas escrivèm ch.
— Lo son [tʃ] (‘tsh’) que s’escriu ch. Regionalament, [tʃ] passa a [ts] mas escrivèm ch.
Un grand nombre de mots de formacion culta (o sabenta), venent del grèc, pòrtan dins lor forma grèga originària la letra χ (qui). La χ se prononciava [kʰ] en grèc ancian classic. Per exemple: los mots grècs ἀρχαϊκός e ἀρχαιολογία.
La letra grèga χ s’es adaptada en latin jos la grafia ch prononciada [k]. Per exemple: los mots latins archaicus e archaeologia.
Puèi la grafia latina ch s’es adaptada dins las lengas romanicas modèrnas en mantenent lo son [k] dins l’immensa majoritat dels cases. Aquel son [k] s’escriu de manièra coerenta dins la màger part de las lengas romanicas.
— En occitan, lo son [k] s’escriu c o qu: arcaïc, arqueologia.
— En catalan, lo son [k] s’escriu c o qu: arcaic, arqueologia.
— En espanhòl, lo son [k] s’escriu c o qu: arcaico, arqueología.
— En portugués, lo son [k] s’escriu c o qu: arcaico, arqueologia.
— En italian, lo son [k] s’escriu c en general o ch davant e, i, car se sap que ch se legís totjorn [k] en italian: arcaico, archeologia.
— En catalan, lo son [k] s’escriu c o qu: arcaic, arqueologia.
— En espanhòl, lo son [k] s’escriu c o qu: arcaico, arqueología.
— En portugués, lo son [k] s’escriu c o qu: arcaico, arqueologia.
— En italian, lo son [k] s’escriu c en general o ch davant e, i, car se sap que ch se legís totjorn [k] en italian: arcaico, archeologia.
Lo romanés a un usatge a despart, que transforma sovent la letra grèga χ en una h fòrtament prononciada: arhaic, arheologie.
Un usatge un chic complicat en anglés
Ara agachem rapidament çò que se fa en anglés, qu’es una lenga d’origina germanica. La letra grèga χ e la grafia latina ch arriban en anglés jos la grafia ch, prononciada [k]: archaic [ɑːˈkeɪ̯ɪk], archaeology [ˌɑːkɪˈɒlədʒɪ].
Es complicat perque en anglés, ch servís de costuma per representar puslèu lo son [tʃ] coma dins much [ˈmʌtʃ] o change [ˈtʃeɪ̯ndʒ] o Winchester [ˈwɪntʃɪstə].
Las perturbacions del francés
Ara, tornem a las lengas romanicas e vejam çò que fa lo francés. Lo francés es terriblament complicat e desordenat. La letra grèga χ e la grafia latina ch arriban en francés jos quatre configuracions possiblas, sens cap de logica, repartidas de faiçon arbitrària.
1) Quora la letra grèga χ engendra la grafia francesa ch prononciada [k]: archaïque [aʁkaik], archéologie [aʁkeɔlɔʒi]. Aquò es complicat, perque en francés, ch servís pus sovent per representar lo son [ʃ] (‘sh’) coma dins poche [pɔʃ] o chèvre [ʃɛvʁ].
2) Quora la letra grèga χ engendra la grafia francesa c o qu. Es una solucion simpla e coerenta, similara a la solucion occitana. Mas s’aplica solament a un nombre pichonet de mots en francés. Per exemple: lo grèc χολέρα a engendrat lo latin cholera puèi lo francés colère [kɔlɛʁ].
3) Quora la letra grèga χ engendra la grafia francesa ch prononciada [ʃ] (‘sh’). En aquel cas, los usatgièrs del francés se son faches enganar per la grafia: en luòc de legir ch coma [k], çò que seriá atendut dins un mot grèc, legisson puslèu [ʃ] segon las abituds de lectura del francés. Aquò es pas brica coerent al nivèl etimologic mas, almens, es simple al nivèl de la lectura. Per exemple: lo grèc μηχανή o μαχανά a engendrat lo latin machina puèi lo francés machine [maʃin].
4) Quora la letra grèga χ engendra la grafia francesa ch que trantalha entre la pronóncia [k] e la pronóncia [ʃ] (‘sh’). Aquò si qu’es complicat. Per exemple: lo grèc παχύδερμος a engendrat lo latin pachydermus puèi lo francés pachyderme que se pronóncia [pakidɛʁm] o [paʃidɛʁm].
2) Quora la letra grèga χ engendra la grafia francesa c o qu. Es una solucion simpla e coerenta, similara a la solucion occitana. Mas s’aplica solament a un nombre pichonet de mots en francés. Per exemple: lo grèc χολέρα a engendrat lo latin cholera puèi lo francés colère [kɔlɛʁ].
3) Quora la letra grèga χ engendra la grafia francesa ch prononciada [ʃ] (‘sh’). En aquel cas, los usatgièrs del francés se son faches enganar per la grafia: en luòc de legir ch coma [k], çò que seriá atendut dins un mot grèc, legisson puslèu [ʃ] segon las abituds de lectura del francés. Aquò es pas brica coerent al nivèl etimologic mas, almens, es simple al nivèl de la lectura. Per exemple: lo grèc μηχανή o μαχανά a engendrat lo latin machina puèi lo francés machine [maʃin].
4) Quora la letra grèga χ engendra la grafia francesa ch que trantalha entre la pronóncia [k] e la pronóncia [ʃ] (‘sh’). Aquò si qu’es complicat. Per exemple: lo grèc παχύδερμος a engendrat lo latin pachydermus puèi lo francés pachyderme que se pronóncia [pakidɛʁm] o [paʃidɛʁm].
Se reprenèm aquestes exemples franceses que venèm d’examinar, nos avisam que las formas occitanas son mai simplas e mai coerentas. S’escrivon amb c o qu e se pronóncian amb lo son [k]: arcaïc, arqueologia, colèra, maquina, paquidèrme.
A causa de la dominacion del francés, l’usatge occitan risca sovent de remplaçar c o qu, prononciats [k], per una forma en ch prononciada [tʃ] (o [ts]). Aquò es desconselhat. Per exemple, en occitan, las formas coerentas maquina e paquidèrme son preferiblas a las formas francizadas machina* e pachidèrme*.
Las autras lengas romanicas de la Mediterranèa ajudan l’occitan a retrobar las formas coerentas amb lo son [k]: en catalan màquina, paquiderm; en espanhòl máquina, paquidermo; en portugués máquina, paquiderme; en italian macchina, pachiderma.
Lista d’exemples
Vaicí d’exemples de mots que vòlon c o qu en occitan en luòc de la forma francizada ch.
| forma occitana normativa amb c o qu | forma francesa ont ch se pronóncia [ʃ] |
| alquimia | alchimie |
| alquimista | alchimiste |
| anarquia | anarchie |
| anarquic ~ -ica | anarchique |
| anarquisme | anarchisme |
| anarquista | anarchiste |
| Antiòquia | Antioche |
| Aquilles | Achille |
| araquida | arachide |
| Arquimèdes | Archimède |
| arquitècte ~ -ècta | architecte |
| arquitectonic ~ -ica | architectonique |
| arquitectura | architecture |
| arquitectural ~ -ala (prov. niç. lem. gasc. –au ~ -ala) | architectural ~ -ale |
| bioquimic ~ -ica | biochimique |
| brànquia | branchie |
| bronqui (nom masculin) | bronche (nom femenin) |
| bronquioliti | bronchiolite [bʁɔ̃ʃjɔlit, bʁɔ̃kjɔlit] |
| bronquiti | bronchite |
| cacoquim ~ -ima | cacochyme |
| Cam (personatge biblic) | Cham [kam, ʃam] |
| camita (populacion imaginària) | Chamites [kamit, ʃamit] |
| camitosemitic ~ -ica | chamito-sémitique [kamitɔsemitik, ʃamitɔsemitik] |
| camau ~ camava (pòble ancian) | Chamaves |
| caquexia | cachexie [kaʃɛksi, kakɛksi] |
| Caront (astre) | Charon [kaʁɔ̃, ʃaʁɔ̃] |
| Caront (personatge mitologic) | Charon [kaʁɔ̃, ʃaʁɔ̃] |
| cate ~ cata (pòble ancian) | Chattes |
| catequèsi | catéchèse |
| catequisme | catéchisme |
| catequista | catéchiste |
| catequizar | catéchiser |
| colquic | colchique |
| Colquida | Colchide |
| conquilicòla | conchylicole [kɔ̃kilikɔl, kɔ̃ʃilikɔl] |
| conquilicultor ~ -tritz | conchyliculteur ~ -trice [kɔ̃kilikyltœʁ -tʁis, kɔ̃ʃilikyltœʁ -tʁis] |
| conquilicultura | conchyliculture [kɔ̃kilikyltyʁ, kɔ̃ʃilikyltyʁ] |
| diarquia | dyarchie |
| electroquimic ~ -ica | électrochimique |
| equidna (nom femenin) | échidné [ekidne, eʃidne] (nom masculin) |
| esquèma | schéma |
| esquematic | schématique |
| esquematicament | schématiquement |
| esquematizar | schématiser |
| Esquil | Eschyle |
| esquisma | schisme |
| esquismatic ~ -ica | schismatique |
| facoquèr | phacochère |
| fúcsia (flor, nom femenin) | fuchsia [fyʃja, fyksja] (nom masculin) |
| ierarquia | hiérarchie |
| ierarquic ~ -ica | hiérarchique |
| Joaquim | Joachim [ʒɔakim, ʒɔakɛ̃, ʒɔaʃɛ̃] |
| lamellibranqui | lamellibranche |
| logomaquia | logomachie |
| malaquita | malachite [malakit, malaʃit] |
| maniqueïsme | manichéisme [manikeism, maniʃeism] |
| maniquèu ~ maniquèa | manichéen ~ -éenne [manikeɛ̃ ‑eɛn, maniʃeɛ̃ ‑eɛn] |
| maquina | machine |
| maquinacion | machination |
| maquinal ~ -ala (prov. niç. lem. gasc. maquinau ~ -ala) | machinal ~ -ale |
| maquinalament | machinalement |
| maquinar | machiner |
| maquinari (hardware) | — |
| maquinària (ensemble de maquinas) | machinerie |
| maquinisme | machinisme |
| maquinista | machiniste |
| monaquisme | monachisme [mɔnakism, mɔnaʃism] |
| monarquia | monarchie |
| monarquic ~ -ica | monarchique |
| monarquisme | monarchisme |
| monarquista | monarchiste |
| Mordacai (personatge biblic) | Mardochée |
| naumaquia | naumachie |
| oligarquia | oligarchie |
| oligarquic ~ -ica | oligarchique |
| paquidèrme | pachyderme [paʃidɛʁm, pakidɛʁm] |
| paquidermic ~ -ica | pachydermique [paʃidɛʁmik, pakidɛʁmik] |
| patriarca | patriarche |
| psique (esperit, miralh) | psyché |
| Psique (personatge mitologic) | Psyché |
| psiquic ~ -ica | psychique |
| psiquisme | psychisme |
| querubin | chérubin |
| querusc ~ -usca (pòble ancian) | Chérusques |
| quimèra | chimère |
| quimeric ~ -ica | chimérique |
| quimia | chimie |
| quimic ~ -ica | chimique |
| quimicament | chimiquement |
| quimioterapia | chimiothérapie |
| quimista | chimiste |
| quirograf | chirographe [kiʁɔgʁaf, ʃiʁɔgʁaf] |
| quirografari ~ -ària | chirographaire [kiʁɔgʁafɛʁ, ʃiʁɔgʁafɛʁ] |
| quiromancia | chiromancie [kiʁɔmɑ̃si, ʃiʁɔmɑ̃si] |
| quiromancian ~ -ana | chiromancien ~ -ienne [kiʁɔmɑ̃sjɛ̃ –jɛn, ʃiʁɔmɑ̃sjɛ̃ –jɛn] |
| quiroptèr | chiroptère [kiʁɔptɛʁ, ʃiʁɔptɛʁ], chéiroptère [keiʁɔptɛʁ, ʃeiʁɔptɛʁ] |
| Raquèl | Rachel |
| raquidian ~ -ana | rachidien ~ -ienne |
| raquis | rachis |
| raquitic ~ -ica | rachitique |
| raquitisme | rachitisme |
| Siquèm | Sichem |
| tauromaquia | tauromachie |
| tauromaquic ~ -ica | tauromachique |
| tetrarquia | tétrarchie |
| Valàquia | Valachie |
| Zaquèu (personatge biblic) | Zachée |
Aquestes exemples son gaireben totes d’origina grèga. Qualques unes an una origina semitica coma Raquèl, o germanica coma camau, mas son passats per de formas ellenizantas o latinizantas.
Cases particulars
Dins l’òbra normativa d’Alibèrt, i a de formas normalas amb c o qu, mas, de còps, tombam tanben sus de formas escrichas amb ch*. Semblan d’errors non pas d’Alibèrt el meteis, mas de sa conhada al moment d’editar son diccionari postum. I a un consens, entre los lingüistas especialistas, per generalizar las formas regularas en c o qu.
Excepcionalament, pauques mots d’origina grèga fan evolucionar la letra χ vèrs una forma occitana ch que correspond en catalan a una x prononciada [ʃ] e en italian a una c prononcida [tʃ]. Aquò s’explica pas clarament (son benlèu d’influéncias del grèc medieval o de certanas formas italianas semipopularas). Per exemple: archius, archivar, archivaire e sovent lo prefixe superlatiu arch(i)- (archiduc, archidiague, archevesque, archiconegut, archipèla...).
Evidentament, i a un fum d’autres cases ont es normal d’aver ca en occitan del sud e cha en nòrd-occitan, coma per exemple dins cantar, acabar, vaca, blanca...(viv. auv. lem. chantar, achabar, vacha, blancha)... Aqueles mots, en general, an pas cap de rapòrt amb los mots grècs de formacion culta.
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
#16 Son absoludament pas de formas nòrd-occitanas. Son de francismes desconselhats dins totes los dialèctes. O expliqui dins l'article e dins los comentaris.
Pichòta question : es que las formas coma "machina", "anarchia", "pachiderme", etc. se pon acceptar en nòrd-occitan/alpin ?
#14 Mercés de ta responsa, Domergue.
#13 Al costat de ‘catequisme’, i a de formas semicultas e variablas coma ‘catecisme, cataquirme, catatirme, categisme, catregisme’... Cresi que son pas de francismes. Los sols francismes segurs son las formas en ‘ch’ coma ‘catechisme, catechirme’, etc.
"catregirme"/"categisme" seriá un francisme dins lo quite lemosin? Lo TLFi ditz a perpaus de "catéchisme" en francés : empr. au lat. chrét. catechismus attesté dep. St Augustin au sens de « instruction religieuse » ; atestacion en francés 1374 "cathezime" (enseignement oral de la religion » - J. GOULAIN, Ration., B.N. 437, fo 331 vo ds GDF. Compl.) puei "catéchisme" en 1610. Entau, sei p'unpiau segur que "catregirme"/"categisme" siá un francisme, (quela forma nòrd-occitana a probablament segut lo mesme chamin que lo francés "cathezime") mas me diràs "categisme" es pas exactament "catechisme". Afen, au mens per "catregirme"/"categisme", se pòt benleu supausar una evolucion populara dempuei lo latin crestian (?) Per "machina", vòle ben que siá un francisme mas data pas d'aier queu d'aquí m'es 'vis, tota la gent disen "machina" [ma(t)sino] en lemosin (o ben me vòle ben me far "pestre"), dirián mai probablament "mashina" si qu'era un francisme, dau mens un francisme pas vielh (vòle dire en defòra de l'airau que "ch"=[sh] - ai pas lo simbòu de la palatala jos la man, desolat), afen, sabe pas, me sei pas carculat mai que quò.
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari