Las comarcas de montanha del nòrd del País Valencian se sèrvan encara fòrça plan, ecologicament parlant. Fa l’impression que la civilizacion del ciment ne vòl pas saber res, çò qu’a lors estatjant deu pas agradar excessivament, sustot per las consequéncias economicas que ne derivan. Vist d’un ponch de vista toristic, totun, i a pas de dobte qu’aquela situacion, joncha a la granda beutat naturala de la zòna, segon çò que se’n ditz (e que, de mai, en aqueste cas, es vertat) es un dels melhors atraches que ne dispausan.
 
Morella es la capitala dels Pòrts. Entre d’autras causas s’i pòdon visitar las roïnas del castèl, l’ancian convent de Sant Francés e sustot la glèisa archipreirala de Santa Maria, d’estil gotic, famosa per la raretat del sieu còr, quilhat sus quatre colomnas. La vila foguèt declarada ensemble istoricoartistic e se sèrva fòrça plan. Los toristas van amont e aval per carrieròtas en penda e se passejan d’un aire distrach jol traçat irregular dels pòrges; montan après gausardament a las muralhas e demòran sovent embaboquits en gardant las pèiras e la soliditat dels bastiments, tan armonioses e embelinaires per aqueles qu’abitam en vila.
 
La cosina autoctòna es fòrça interessanta, amb d’especialitats tradicionalas pròprias e plan vivas encara, çò qu’es de mercejar a l’epòca del fast-food, malgrat que per las poder gostar i aja pas qu’un mejan, qu’es d’aver qualque conegut dins lo vilatge. Perque, dins los establiments publics, de cosina morellana n’i a plan pauca. Al pus mai, pels dessèrts òm pòt demandar de calhàs, que lo fan plan bon, pel consum jornalièr, sens cap de semblança amb los produches qu’anóncia la television amb lo meteis nom. De plats de cosina locala son la sopa de bunyols[1], l’olla de recapte, las pilotas de Nadal (bolhidas amb de brolhon d’ola e de ris), lo tombet (un dels escasses fricòts de carn valencians) o la truita al mullador[2], que son una sòrta de moletas pichonas de ris que se n’aprèstan de sopas.
 
Dins las botigas i a qualque produch d’artisanat local, coma las flaçadas morellanas, qu’encara se fan dins de telièrs artisanals. Mas ai vist de gents que ne son partidas plan contentas cargadas amb un tròç de cambajon de buòu o amb un parelh de formatges de Tronchón, dos produches caracteristics de la zòna.
 
Los lipets avèm fòrça lepetitges per causir, e aqueles òc que se pòdon trobar dins quina pastissariá que siá. Totes son bons: pastissons de confitura,’gorrets[3]‘, pinhonats, mantegades... Mas: se demandam de flaons, que son de pastissons a basa de calhada, recobèrts amb una pasta d’aigardent apelada panòli (contraccion de ’pan en òli’) tastarem la sucraciá mai tipica de Morella e un dels mai ancians dels Païses Catalans, documentat pel primièr còp en Rosselhon lo 1252, segon ditz Joan Coromines dins lo sieu Diccionari etimològic.
 
Son fòrça apreciats. Dins lo roman Los mares del sur, de Manuel Vázquez Montalbán, lo detectiu Carvalho assistís a un repais que li aprèstan dos amics morellans, e, quand un d’eles trai una boita amb de flausons, l’autra exclama:
 

Lo brull (calhat), que dins los Pirenèus e a las Balearas apèlan brossat, es un formatge tendre de segonda precipitacion: après que lo lach a calhar amb de carda (o amb de calh de farmacia) ne demòra la lachada, que, en bolhir a fuòc doç, fa encara un pauc de formatge, fòrça desparièr de l’anterior, mai dessaborat. Es generalament fach de lach de feda e ne sòlon far dins qualques regions de la tradicion formatgièra, coma los Pòrts e los parçans vesins (airal del Tronchón), los Pirenèus occidentals catalans (ont fan lo serrat de feda) o lo vilatge de Ròcafòrt, en Roergue, celèbre pel formatge del meteis nom, tanben de feda e un dels mai ancians e apreciats del Mond. Amb de lach e de chuc de citron podèm far aisidament un produch semblable, per dire pas melhor: metrem al fuòc de lach fresc e, lo bolh pres, i apondrem de chuc de citron fins que se gaste; ne colarem après la lachada e daissarem lo calhat una estona a l’estorrador.
 
Los flaons se fan pas a Morella unicament, son tanben coneguts dins d’autras zònas de la Mediterranèa, coma las Balearas e qualques parçans de Roergue (lo País de Montbasens, lo Causse Comtal, Segalar, Leveson e Rodanés, lo Causse de Severac, lo Causse Negre, Larzac e Santafrican). Los occitans lor disèm flausons o flausonas e los coneissèm tanben dempuèi fòrça temps, perque apareisson ja dins de coblets del trobador provençal Guilhèm Rainòl (sègle XIII) nomenadas “Quant aug chantar lo gal sus en l’erbos”; s’agís d’una discussion umoristica entre una dòna e un cavalièr e nosautres ne transcriurem una partida: