Dins l’èst d’Occitània (en Gavotina mas tanben dins l’airal dal niçard e dal provençal), la presença dal catarisme e dal valdesisme es atestaia, sigue coma fixaia o sigue coma de passatge. Lo monde conoisson ben los valdeses de Leberon, mas que i es mai a l’èst e mai al nòrd? (mai tardi, un còup lo protestantisme naissut e estructurat, n’avèm ja parlat, i aguèt una plaça de seguretat protestanta al Luc). Veguèm mai al nòrd e a l’èst doncas.
 
Una causa gaire conoissua, que dins l’estereotip se crei que lo catarisme occitan es subretot l’oèst de Lengadòc. Lo catarisme èra totplen present als confins orientals de l’espaci occitanofòne, coma en la futura Itàlia dal nòrd, coma en Croacia, Bosnia (e Bulgaria).
 
Es interessant per se’n avisar dals camins utilizats per fugir dins l’espèr de tornar e senon dals fogals intellectuals qu’existèron per presicar la reforma devèrs la pauretat de la Glèisa e la còntra cultura ligaia.
 
Lo “diferencial” de distància amb la glèisa de Roma es enòrm. Los valdeses, a pauc près coma los ussites non avian que de diferéncias eclesiologicas (cu a lo drech de predicar o non) e d’accès a la cena sota las doas espécias per tots.
 
Los albigeses avian pura desvolopat una teologia dal sieu temps totplen aluenhaia dal catolicisme, una eclesiologia innovanta.
 
A la lèsta vos anam mostrar qualquas situacions.
 
 
1- Los catars dins l’èst d’Occitània: lo luec de passatge
 
En lo 1296, los fraires Peire e Guilhèrm Autièr (francizat en Authié) notaris d’Acs dintre los Pirenèus gascons passèron per Niça e lo còl de Tenda per anar a Coni. I rescontrèron Bernat Audoin (Audouy) perfièch e de la glèisa de Tolosa. Audoin i avia un alberg a Coni pi anèron dins las còlas de Vison (Visone) en país genovés (pròche d’una autra vila celèbra per l’aiga coma Acs: Acqui).
 
Rentrèron en contacte amb un grop occitan qu’èra a l’entorn d’el. Venian de la sieu glèisa d’Acs que dependia de l’evescat catar de Tolosa. Sos dignitaris èran a l’abric mas impossible de desvelopar la religion dètz ans après Sirmione (equivalent patarin de Montsegur situat sus una peninsula dal laus de Garda). Los evèsques catars de Lombardia, d’Occitània e de França qu’i foguèron recampats foguèron cremats als lenhiers de Milan e de Verona. Lo darrier evèsque catare de Tolosa, refugiat a Gènoa avia desapareissut. Los fraires provèron de se formar 4 ans al catarisme pi temptèron de tornar al país mas cremèron sota las mans de l’Inquisicion entre lo 1309 e lo 1310.
 

— Referéncia: Pèire Autièr

 
 
2- Los valdeses dins l’èst d’Occitània: las implantacions
 
La val de L’Argentiera coma la val de Fraissinieras es marcaia per la preséncia valdesa que se va fónder dins lo protestantisme tanben amb de temples encara dreches coma a La Dormilhosa, als Violins. L’auta valaia es un luec de refugi tant valdés coma protestant mai tardi.
 
Es famós lo cambiament de nom de la Val Gironda en Val Puta quora sos estatjants devenguèron valdeses per acabar en Val Loïsa après catolicizacion forçaia, en aparéncia.
 
Lo patronim Put, que designa a l’origina un protestant alpenc. Una part d’els anarà repoblar Luberon e i menèron lo valdesisme.
 
Referéncias:
 

— Les Vaudois : 800 ans "d'hérésie"
 
— Bibliothèque Dauphinoise: Les Vaudois de Freissinières
 
— Bibliothèque Dauphinoise: Vaudois et Protestants des Hautes-Alpes
 
— Croisade contre les vaudois de 1488
 
— Valli valdesi

 
Dins lo Comtat de Tenda coma dins los vilatges situats de l’autre costat dal còl la preséncia dals Valdeses es ja segura tre lo sègle 13en. Va s’espandir pi lèu en las valaias de l’Auta Bèura (Suspèr), en Ròia (Briga subretot, Saorj) e en l’auta val Vermenanha (Vernant). Per l’anecdòta, se ditz qu’a Vernant, se rescontrèron catarisme e valdesisme e ne’n restarian de traças toponimicas coma lo castèl de la Torosèla (o Tolosela, pichina Tolosa, la cima Petavina).
 
Son sus una terra que las sobrilhas de cresenças precristianas (cristianizacion tardiva de Ròia als sègles 10-11 dison d’unes) e las supersticions son un pretèxt a acusar los valdeses e los procèsses en mascaria espandits coma a Briga, mai tardi a Triòra o a Castelar (mai luenh es parier amb la masca de Clarençac en Val Naja).
 
Al sègle 15 dins l’Auta val de Ròia, una part importanta es valdesa d’autant que Glaudi de Savòia (1507–1566), còmte de Tenda (enfants d’Anna Lascaris e de Reinat lo Grand Bastard de Savòia) e son fraire Onorat II (1511–1580), còmte de Vilars son devenguts uganauds. Los ducs de Savòia vòlon defénder lo catolicisme còntra las eretgias dins lor país. Quitament se Lasdiguieras lo capitani protestant los combate per accedir a la peninsula italica, los còmtes de Savòia van capitar d’estofar violentament lo valdesisme per lo periferizar fins a lo far obliar.
 
A Tenda, i es totun un lòng periòde de resisténcia que durarà fins al començament dal sègle 17, coma l’atèsta lo luec de preguiera protestant de la “Balma dei Cauete” (transformaia après en Lasaret dal temps de la pèsta dal 1630).
 
 
Referéncias:
 

— Des protestants dans la Vallée de la Roya/Bevera
 
— Barma de l'Erbossièra

 
 
3- La Reforma
 
Dins lo Dalfinat occitan, s’atrobèron de vilatges amb de temples coma en Champsaur, a Sant Bonet (país de Lasdiguieras), Orcieras, Ancela. Rèsta plus aüra qu’un temple a Sant Laurenç dau Cròs.
 

— En terra dals Princes (protestants) d’Aurenja, Orpeira es un fogal de propagacion dal protestantisme en Dalfinat. En lo 1561, los Uganauds s’i recampan per pregar. Lor glèisa es organizaia a la fin dal sègle 16. Lo temps serà destruch per òrdre dal Conselh dal rei dal 9 d’abril dal 1685.
 
— Dins la valaia de Las Duias, la Reforme se desvelopa totplen a Toard. Malgrat las guèrras de religion, una comunitat protestanta se manten al sègle 17 ambal temple, gràcias a l’edicte de Nantas dal 1598. Mas l’abolicion de l’edicte en lo 1688 fa qu’es desintegraia via l’emigracion o senon la conversion de fòrça.
 
— Dins la Republica dals Escartons, las Valaias justament dichas aüra valdesas de Pimont pilhan lor nom de la populacion totjorn fidèla a la Glèisa evangelica valdesa: Val Pèliç, lo bas de la val Clhuson e la val Sant Martin (o val Germanasca). La ciutat de La Tor Pèliç, sèti de la taula vaudesa es sempre lor centre cultural e istoric mondial, quitament se son restacats al protestantisme Reformat.

 
Per lo cas d’Arvia, lo protestantisme arriba al vilatge dins la segonda mitat dal sègle 16. Los cairassins i adèron massisament. Après l’edicte de Nantas, Arvia a un temple protestant. Après la Revocacion de l’edicte de Nantas d’estatjants emigran. L’edicte de Tolerança dal 1787 e la Revolucion francesa dal 1789 tòrna la libertat de culte als protestants. Son totjorn presents actualament de protestants (sovent non practicants), mas “se’n parla gaire d’aquelos afars, quitament encuei, crea de tensions”.
 
Per anecdòta: après la Reforma, dins la Republica dals Escartons, los estatjants de la val Clhuson majoritariament protestants obtenguèron la constitucion d’un cinquen Escarton, protestant doncas, separat d’Ols.
 
 
Referéncias:
 

— Arvieux
 
— Histoire et patrimoine
 
— Tableau historique des Hautes Alpes
 
— Glèisa Reformada
 

 
Conclusion:
 
Avèm ja parlat dins d’autras opinions de sobrilhas possiblas de valdesisme amb los termes de barba (image de l’ancian que sap, de l’autoritat morala), barbet (incarnant un esperit de resisténcia), e i poiriam veire un revenge catolic quora se manja un barbajoan (en manjar de valdeses).
 
Lo valdesisme (coma los disciples de Jan Hus e John Wyclif) èra un preprotestantisme, lo catarisme, non. Malgrat de coincidéncias geografias -fòrtas- dins lo creissent inversat dal miegjorn de la futura França. Que fan pausar totun de questions en rapòrt d’aquela terra occitana en recèrca d’absolut.
 
En gròs, l’i es ren d’a veire entre lo camin d’exili catar devers Lombardia, Pimont, Gènoa e lo valdesisme alpenc.
 
A pròva dal contrari.
 
 
 
 

 

---

Nòta: serian de traças possiblas de preprotestantisme e de protestantisme aicí?
 

— en Chanant, nomenaia de l’Auta valaia d’Esteron: que s’i tròba un grand nombre de patronims basats sus de prenoms e es dich que lo camin de l’Esteron siguèt un luec de passatge per fugir tanben;
 
— lo toponim Sant Joan dal Desèrt de Vilars de Var;
 
— lo toponim Sant Joan dal Desèrt d’Entrevaus;
 
— lo toponim dal Fugeiret pròche d’Anòt.