A la demanda de qualques legeires, presenti uèi los noms possibles del buòu marin o vedèl marin o o fòca monge de la Mediterranèa, que fa partida de l’eiretatge zoologic d’Occitània. E mai parli aicí de la fòca comuna e de la fòca grisa, d’autras espècias de nòstre país. Evòqui tanben las fòcas coma tèrme generic.
Una question ecologica urgenta
Conven de se preocupar primièr de la dimension ecologica. Las fòcas son de mamifèrs marins que comprenon un vintenat d’espècias diferentas.
Las espècias de fòcas presentas en Occitàna son tres.
— Lo buòu marin o lo vedèl marin o la fòca monge de la Mediterranèa viviá tradicionalament près de las còstas mediterranèas d’Occitània. Son domeni total compreniá fins al començament del sègle 20 la Mar Negra, tota la Mar Mediterranèa e las còstas atlanticas que van de Mauritània a Madèira. Ara son domeni demenís e l’espècia es fòrça menaçada. En latin scientific li dison Monachus monachus.
— La fòca comuna se fa veire dins lo Golf de Gasconha, près de las còstas atlanticas d’Occitània. Son domeni va del Golf de Gasconha fins a l’Euròpa del Nòrd, fins en Groenlàndia e fins a las còstas atlanticas de l’America del Nòrd; tanben se retròba long de las còstas del Pacific Nòrd, de Califòrnia a Hokkaido. Es una espècia que los umans la destorban mas es pas en perilh d’extincion. En latin scientific li dison Phoca vitulina.
— La fòca grisa es rara en Occitània mas se pòt apercebre de còps dins lo Golf de Gasconha. Son domeni pus tradicional es lo nòrd d’Euròpa e lo nòrd-èst d’America. Es pas en perilh d’extincion. En latin scientific li dison Halichoerus grypus.
La màger part de las espècias de fòcas vivon dins de mars polaras o relativament frescas, près de las còstas.
I a solament tres espècias de fòcas que vivon dins de mars caudas, tanben près de las còstas, e que pòrtan lo nom convencional e internacional de fòcas monge.
— Lo buòu marin o lo vedèl marin o la fòca monge de la Mediterranèa, espècia ja presentada çai sus, en perilh grèu d’extincion.
— La fòca monge d’Hawaii, tanben en perilh grèu d’extincion.
— La fòca monge de la Cariba, que despareguèt dramaticament dins los ans 1950.
Fòrça colònias de buòus marins an desparegut, en particular a las Illas d’Ieras dempuèi 1935 e a las Calancas de Marselha vèrs 1945. S’es apercebut qualques individús rars fins en 2010 près de las còstas de Ligúria, pas luènh d’Occitània. I a encara de colònias ben observablas près de Grècia e del Sahara Occidental entretant.
Los efectius del buòu marin baissan lèu-lèu e la diversitat genetica de l’espècia s’es reducha de manièra preocupanta. Es donc urgent de lo protegir en prenent de mesuras radicalas.
La question lingüistica
Ara vejam l’aspècte lingüistic, fòrça mens important que l’aspècte ecologic.
L’usatge occitan tradicional coneis almens dos tipes lexicals que son ben atestats dempuèi l’Edat Mejana: d’un caire la fòca (nom femenin) e d’autre caire lo vedèl marin o buòu marin (locucions nominalas masculinas). Es fòrt possible que i aja d’autres mots dins nòstra tradicion, pretendi pas de los aver trobats totes.
Dins l’usatge medieval e dins l’usatge popular modèrne, los occitanofòns fan pas de distincion clara entre las tres espècias de fòcas d’Occitània. L’usatge popular, en occitan coma dins totas las lengas, fa de distincions que se basan sus l’observacion empirica dels animals, sus lor aspècte, sus lor comportament mas pas sus la classificacion scientifica de las espècias.
Donc, dins l’usatge popular, es possible que fòca, vedèl marin e buòu marin sián aperaquí sinonims e que s’apliquen a de fòcas de totas menas.
Lo tipe fòca
Lo tipe lexical la fòca (nom femenin) es un cultisme, un mot de formacion sabenta, que ven dirèctament del latin phoca (nom femenin), que ven el meteis del grèc phṓkē = φώκη (nom femenin).
En grèc ancian aquel tipe lexical designa la sola espècia de fòca que los grècs ancians podián veire regularament: èra evidentament lo buòu marin o vedèl marin o fòca monge de la Mediterranèa (Monachus monachus). Aquò se precisa ben dins lo diccionari de referéncia del grèc ancian, lo Liddell-Scott-Jones.
En occitan medieval, trobam una atestacion del tipe la fòca (notat exactament ‘focca’), tre lo sègle 14, dins l’Elucidari de las proprietats de totas res naturals. En occitan actual se confirma aquela forma dins lo diccionari de Mistral e dins lo FEW (8:393).
Lo mot francés correspondent, phoque, es atestat pus tard, a partir del sègle 16; foguèt masculin o femenin al començament, es vengut sempre masculin en francés actual.
Uèi, dins un grand nombre de lengas, lo tipe lexical fòca a cessat de se limitar a l’espècia del buòu marin e designa un ensemble d’espècias similaras del Mond entièr. L’occitan, dins los registres scientifics e convencionals, deuriá seguir aquel usatge internacional.
Los tipes vedèl marin e buòu marin
Los tipes lexicals vedèl marin e buòu marin evòcan qualque semblança amb un vedèl o un buòu dins las representacions popularas. Son de formacions tipicas de las lengas romanicas. Se tròban per exemple en occitan (buòu marin, vedèl marin), en catalan (vedell marí), en italian estandard (vitello marino), en italian dialectal (bove marino...), en francés (veau marin) e en latin eclesiastic (vitulus marinus)... En occitan actual se confirma aquelas formas dins lo diccionari de Mistral e dins lo FEW (14:545b + nòta 6 p. 550a, 1:446b).
Las atestacions en occitan dels tipes vedèl marin e buòu marin semblan de se trobar mai del costat de la Mediterranèa que de l’Atlantic. Donc l’usatge de vedèl marin e buòu marin, saique, s’aplicariá mai que mai a l’espècia tipica de la Mediterranèa. Mas cal pas èsser categoric, l’analisi menimosa de las fonts en gascon nos poirá ofrir de revelacions interessantas del costat atlantic.
Remarca — Lo tipe vedèl marin coneis de còps una variacion susprenenta, vièlh marin, que se tròba atestada en occitan ancian dins lo Pichon Talamus, mas tanben en catalan estandard modèrne (vell marí) e en italian arcaïc (vecchio marino)... Cossí s’explica l’oscillacion estranha entre lo tipe vedèl marin e lo tipe vièlh marin? Sembla de venir de la confusion entre dos mots italians similars, e aquela confusion se seriá exportada en occitan ancian e en catalan. D’efièch, l’italian coneis dos mots semblables mas qu’an d’originas diferentas: d’un caire l’italian vècchio amb è dobèrta significia “vièlh”; d’autre caire l’italian vécchio amb é barrada significa “vedèl” e se limita a la locucion vécchio marino “vedèl marin”, que ven ela meteissa del latin vĭtŭlus marinus “vedèl marin” (vejatz lo diccionari Treccani e lo FEW 14:550 nòta 6). Sembla pas que se diga encara vièlh marin en occitan modèrne, mas o caldriá confirmar amb d’estudis mai fins.
Lo tipe fòca monge
Dins lo registre scientific e convencional, lo catalan utiliza los sinonims vell marí, vedell marí, foca monjo del Mediterrani e foca caputxina per designar l’espècia tipica de la Mediterranèa. En catalan caputxí ~ caputxina, en occitan capuchin ~ capuchina, evòca una categoria de monge o de monja.
Dins un fum d’autras lengas, de manièra convencionala, aquela espècia mediterranèa recep de tèrmes qu’evòcan tanben los monges. La comparason amb los monges vendriá del zoològ alsacian Johann Herrmann (1738-1800) perque las fòcas en question aurián de plecs de pèl, al còl, similars als plecs de pèl que tenon los monges a causa de lor abilhatge: l’imatge seriá passat en latin scientific dins lo tèrme Phoca monachus “fòca monge” (dison ara Monachus monachus).
Cresi qu’en occitan scientific podèm acceptar tres tèrmes per designar l’espècia de la Mediterranèa: buòu marin e vedèl marin (dos tipes d’origina populara) e tanben fòca monge de la Mediterranèa (tèrme convencional segon la tendéncia internacionala).
Dins la locucion convencionala fòca monge, lo mot monge es en aposicion e es invariable: la fòca monge, las fòcas monge. Se compren coma “la fòca que fa pensar a un monge”. Es ben aquel sens que dona lo zoològ Johann Herrmann dins lo tèrme latin Phoca monachus.
Los tipes fòca comuna e fòca grisa
Aparentament l’occitan popular manca d’expressions solidament atestadas per distinguir aquelas doas espècias. Gaireben totas las lengas vesinas utilizan de tèrmes convencionals que vòlon dire literalament fòca comuna e fòca grisa. Donc l’occitan pòt seguir aqueles modèls internacionals.
Resumit
Las formas occitanas que retendriam provisòriament, en esperant d’informacions mai completas venent de la zoologia e de la filologia, se resumirián aital dins aqueste tablèu.
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
#14 En roumain nous faisons exactament comme dans les autres langues romanes. Le phoque moine s’appelle au singulier « focă călugăr » et au pluriel « foci călugăr ». « Călugăr » est un nom masculin invariable en apposition qui signifie « moine ».
En fait, toutes les langues romanes connaissent le mot invariable en apposition, sauf le français. Il semble donc naturel que l’occitan dise « monge » de manière invariable.
#14 Dins la coumessioun dóu Counsèu de l'Escri Mistralen disèn la foco mounge, li foco mounge. En grafìo óucitano sarié la fòca monge, l(e)i fòcas monge.
Cal legir un mai luènh que Wikipèdia per se far una idèa exacta de la situacion.
En portugués es “as focas monge” (“monge” invariable) mai sovent que “as focas monges”.
En espanhòl es “las focas monje” (“monje” invariable).
En catalan es “les foques monjo” (“monjo” invariable).
En italian es “le foche monaco” o “le foche monache”.
En latin es “foca monachus” (“monachus” invariable).
Donc en occitan “las fòcas monge” es una solucion plan trobada.
Justament. Com los francés disen des phoques-moines, los occitans diran fòcas monge o non pas fòcas monges, atau arteneheran pòc a poquet la glòria eternau. Nosaus gascons diram frairs marins, que soa plan com cau, ni francés, ni occitan sumienenc. Gasc. frairs marins, oc. fòcas monge. Quina meravilha!
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
#14 En roumain nous faisons exactament comme dans les autres langues romanes. Le phoque moine s’appelle au singulier « focă călugăr » et au pluriel « foci călugăr ». « Călugăr » est un nom masculin invariable en apposition qui signifie « moine ».
En fait, toutes les langues romanes connaissent le mot invariable en apposition, sauf le français. Il semble donc naturel que l’occitan dise « monge » de manière invariable.
Emai disèn lou biòu-marin e lou vedèu-marin.
#14 Dins la coumessioun dóu Counsèu de l'Escri Mistralen disèn la foco mounge, li foco mounge. En grafìo óucitano sarié la fòca monge, l(e)i fòcas monge.
Cal legir un mai luènh que Wikipèdia per se far una idèa exacta de la situacion.
En portugués es “as focas monge” (“monge” invariable) mai sovent que “as focas monges”.
En espanhòl es “las focas monje” (“monje” invariable).
En catalan es “les foques monjo” (“monjo” invariable).
En italian es “le foche monaco” o “le foche monache”.
En latin es “foca monachus” (“monachus” invariable).
Donc en occitan “las fòcas monge” es una solucion plan trobada.
Justament. Com los francés disen des phoques-moines, los occitans diran fòcas monge o non pas fòcas monges, atau arteneheran pòc a poquet la glòria eternau. Nosaus gascons diram frairs marins, que soa plan com cau, ni francés, ni occitan sumienenc. Gasc. frairs marins, oc. fòcas monge. Quina meravilha!
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari