Jan dau Melhau un personatge de tria. Sa notorietat es fòrça larga, en Lemosin e, tra los occitanistas, dins tot l’espaci occitan. Coneissèm totis aquí son leste biais de caminar, son activitat inlassabla dins los domenis de la literatura e de la musica occitanas, sos còps de gula, sos engatjaments totjorn trencats (de veser, per exemple, aquí, sa protesta contra lo remembrament regional qu’a portat a la disparicion de l’entitat lemosina). Foguèrem un còp de mai estabosits de lo veire tener bon, en pè, tota una longa jornada de lectura non stop o quasi d’òbras de Marcela Delpastre en febrièr del 2018, per remembrar la mòrt de l’escrivaira lemosina. Lo cal veser tanben interpretar, quaranta ans aprèp sa creacion, sa chanson Quant quò sirà la fin dau temps sul plateù d’octelea Lemòtge, la mema annada... I a gaire, mostrèt son oposicion al projècte de pargue d’atraccion a Chaufalhas en fasent una dièta de mantun jorns, etc.
 
Aqueste libre, que recampa una seria d’entretens fachs entre 2015 et 2016 per Baptista Chrétien, nos apren fòrça sus son itinerari, qu’encontra en camin los d’un fun d’occitanistas de las annadas 70 duscas a uèi, e nos balha aital un agach retròspectiu ponchut sus un tròç d’istòria culturala qu’en Lemosin ven uèi de mai en mai escondut e regetat, coma quò se passa totjorn amb los moviments qu’an fach quinquanèla. Sufís de legir los libres d’istòria de las idèas contemporaneas en França: quasiment pas de referéncias s’i poden trobar a tot çò que pòt semblar de “regionalisme” per una cervèla parisenca (de veire aquí a prepaus del Dictionnaire d’histoire culturelle de la France contemporaine): s’i troban quitament pas los noms de Castan o de Lafont, sens parlar alara de Melhau! Aqueste libre tanben nos fa comprene la vision del monde fòrça particulara de Melhau (vist qu’es aital que l’apelam), sa filosofia o, se volèm – perque aqueste òme se preten pas filosof – son ideologia (lo mot es aquí emplegat amb la mai granda neutralitat, per dire sos vejaires sus la societat, la politica e l’istòria).
 
 
Itinerari biografic
 
Es en vila, als “Casseaux” prèp de la ciutat Raoul Dautry, un barri obrièr marcat per una fòrta preséncia comunista, coma lo pichon Melhau podiá lo veire en portant matin lors jornals al monde. N’a conservat una granda tendresa pels Ponticauds, coma me l’a sovent dich, que la màger part venián de las campanhas e maites parlavan encara lo lemosin. Lo jòune Jean-Marie Maury (vist qu’aquò es son nom d’estat civil) seguissèt dels estudis, de sciéncias Pò, puèi de filosofia a Tolosa. Faguèt un memòri de mestrèsa sus Max Stirner. En efièch, Melhau agèt fòrça lèu de conviccions libertàrias, qu’a mantengudas dusca a l’ora d’ara, e participèt a la creacion d’un Cèucle Proudhon. Legissiá tanben Jacques Ellul e Bernard Charbonneau, autors sortits del personalisme, que faguèron dins lor temps una critica politica e filosofica de la “societat tecnica” e de la societat de consomacion, que Melhau faguèt sèuna. Sus aqueste punt tanben a pas brica cambiat dempuèi las annadas de joinessa.
 
Podiá pretendre a una carrièra academica, mas en acòrdi amb sas conviccions, tornèt al país, non pas a Lemòtges, mas a l’ostal de familha de Meuzac, ont demoravan sa granda e sa tanta, la Jana e la Mili, que lor dediquèt i a qualquas annadas un tèxte subrebèl (Mas Vielhas, veire lo compte rendut aquí). Sa familha èra sovent apelada “la gent dau melhau”, es a dire la tèrra bona pel milhet, e prenguèt aqueste nom per signar son primièr libre (aviá sonque 23 ans), un roman terrible, Los dos einocents (1971-72, publicat en 1978), la primièra òbra qu’ai legida en lemosin. L’autor es uèi puslèu critic a prepaus d’aqueste libre: pr’aquò, amb son realisme desesperat, sa negror, sa drudesa linguïstica, tot Melhau èra ja aquí. “Vesiái dejà l’evolucion d’aqueste país d’un biais fòrça negre, confisa a Baptista Chrétien, aquò èra ja d’un pessimisme incredible! Pr’aquò Dieu sap cossí èri content de tornar!” (p. 33 ma revirada coma totis los autres estraches del libre).
 
Dejà tanben, Melhau cantava e jogava de musica (son paire, caminaire de la SNCF, èra musicaire, violonaire et acordeonista, e faguèt començar l’acordeon al filh): “coma voliái escriure de cançons sus aqueste país lemosin, caliá plan que zo faguèssi dins sa lenga, es evident! […] Mas a la debuta, plan segur, escriviái dins un occitan completament fonetic, o ‘patejant’ coma se disiá. Sabiái pas legir nimai escriure aquesta lenga” (p. 35). Mas al contacte de militants occitanistas, Melhau mestrejèt plan lèu la grafia dicha “classica” e venguèt un autor tra los mai reconeguts de las lètras occitanas, amai se li agradava mai que mai las formas cortas (cansons, contes, novèlas, cronicas, aforimes, proverbes, etc.). Baptista Chrétien, diguèt tot lo ben que pensava de Ma Lenga (2012), cort tèxte autobiografic (un genre que pratica gaire), fòrt e plenh de desesperança sus sa relacion a la lenga lemosina.
 
Per çò qu’es de la musica, conta cossí, amb son vesin e amic Sergi Maròt (de veser la plan polida intervista de Maròt per l’IEO dau Lemosin del 2012), balhèt un primièr concert, puslèu epic, a l’escasença d’un depiquatge a la mòda d’autre còp, en 1973, en causissent de jogar sus un instrument tradicional, lo violon, qu’encara mestrejava gaire, mas lo monde ovacionèt tot parier lo vam de la joinessa! Plan lèu, Melhau se botèt a la vièla, che li agradava tanben perque li permetiá de cantar. Foguèt aqueste instrument que l’acompanhèt dins sa peregrinacion a pè e sens prene cap d’argent duscas a Sent Jaumes de Compostela (e retorn!) en 1987 (veser son libre: Journal d’un pèlerin vielleux et mendiant sur le chemin de Compostelle).
 
Parla tanben de son objeccion de consciéncia e de son refus d’èsser mandat a l’ONF per plantar d’avets (e òc, la lucha pels fuelhuts contra los resinoses es pas brica novèl!); s’enseguissèt un procès en 1976 que se clavèt per dos meses de prison amb sursís. Melhau viviá dins un mitan de joves refractaris – alternatius se diriá uèi – anarchistas, militants ecolòs, antimilitaristas, occitanistas mai que mai... Un fun de noms son balhats dins lo libre, ont s’entrevei tot un mitan lemosin fòrça actiu dins aquestas annadas: Marcel Denis, Alem Dostromon, Sergi Maròt, Jean-François Pressicaud, Michel Chapduelh, François Faucher, Jaumeta Beauzetie, Jean-Marc Siméonin, Jan-Glaudi Rolet, Pierre Maclouf, un pauc mai tard Bernard Combi…
 
 
Los elèits absents e lo pòble fugidís
 
Pr’aquò, Melhau vòl precisar qu’a la debuta de sa carrièra de musicaire, los que lo convidavan, amb sos amics Maròt e Dostromon, “ èran pas los occitanistas, ni mai los “folkeux”. Èran las amicalas laícas, los comitats de fèstas, las associacions ruralas, la FOL… i aviá un interès per la cultura locala” (p. 49). “Quora lo comitat de fèstas, lo fogal rural o l’amicala laíca de sabi pas quina pichona comuna nos convidava, tota la gent venián, èra un public popular, e diversificat. Es a l’ora d’ara qu’avèm un public estequit, non pas a l’epòca!” (p. 93). Melhau a rason d’insistir, contra la critica (de còps que i a l’autòcritica) coma que lo moviment occitanista auriá fach quinquanèla per èsser demorat dins son canton, tròp elitari e tròp intelò, copat del pòble dels locutors: “ la gent que venián a nòstres espectacles, a nòstres serenadas, aquò èra lo ‘pòble’, èran pas d’intelòs. Justament, tocàvem pas los intellectuals…” (p. 93). Es verai: l’immensa majoritat dels çò disent intellectuals e la borgesia denigravan lo “patès” a l’epòca, e mai encara uèi (mon Dieu, en sabi quicòm!), per de rasons justament de distinccion sociala e doncas culturala. Çò que manquèt al moviment occitan, son precisament los intellectuals mai que lo “pòble”, per tant que la distinccion posca èsser mantenguda, perque justament s’engajar èra un biais de refusar aquesta fractura; de pacans podián èsser / venir de grands intellectuals, coma per exemple la Marcela Delpastre ont Melhau anava per aprendre e non pas ensenhar, o almens i anava per escambiar e parlar lo mai simplament del monde et non pas per balhar de leçons al "pòble"!
 
Vertat que la sensibilitat per aqueste moviment de revalorisacion èra atertant minoritària dins los mitans populars: tocava en fach subretot de personas maturas e de vièlhs, uroses de tornar trobar, jos aquesta forma renovelada, de tròces de lor cultura e d’aquela de lors parents, e çò que conta Melhau de qualquas nòças ont anèt coma musicaire amb sos amics me sembla esprimir aquesta situacion: "I aviá los vièlhs, los parents e los grands-parents, que nos demandavan, qu’èran contents de nos veire. Mas lors enfants, les jòunes, ne’n avián res a cagar de nosautres, doncas a pèna nos arestàvem de jogar, brancavan viste un vira disc e escotavan una musica completament diferenta...” (p. 49). Las fòrças, plan segur, èran pro inegalas, e totas las tentativas, de còps que i a plan capitadas al nivel musical, qu’avèm conegudas d’apropriacion occitana del rock e de las musicas urbanas an pas pogut, gobalament, modificar aquesta situacion objectiva de cultura subalterna de nicha, daissada de caire a l’encòp per los elèits e la granda massa dels jòunes. De tot biais cal recoisser que lo moviment occitanista associatiu èra (e demora) dins l’ensèm compausat d’ensenhaires, fòrça minoritaris dins lor mitan professional, e que los obrièrs e los paísans s’i son pas precipitats en massa: “faguèri tot, dich Melhau, a l’IEO 87, per qu’i venguèsson d’obrièrs e de paísans...”, e se foguèsson venguts e avèsson volgut, aurián pogut i prendre lo poder, afortís (p. 94). Mas una dinamica aital, en cap de luòc o quasi en Occitania, a pas de fach existit. Melhau zo reconeis de bon grat, sos tèxtes e sos espectacles èran exigents. Per exemple N’autres tanben la Revolucion... de las chansons de l’abat Richard… a las faulas del ciutadan Foucaud, creat sens quasiment d’ajuda pel bicentenari en 1987 (p. 116), e tanben Lo diable es jos la pòrta, òbra musicala e dramatica, que datava de las annadas 70 (“aquò parla de la mòrt d’un país e de sa lenga, de sa cultura, de sa mitologia, de la fin d’una civilisacion, de la fin d’un monde millenari que foguèri l’un dels darrièrs a conéisse que desapareguèt en qualquas decennias”, p. 119, de veser la pagina dedicada del CRMT). Lor escomessa èra que lo monde “podián prendre lo melhor d’aquesta lenga, d’aquesta cultura, sens totjorn se limitar a un folclòre a la con!” (p. 93). Melhau rampèla que, entre autres, faguèt de teatre a Sent Mèrd (Nauta-Vinhana) amd los paísans del luòc: “E ben se retrobavan dins çò que fasiam, èra dins lor lenga, aquò parlava de lor cultura, enfin èra pas d’elitisme, amai foguèsse de qualitat. Alara òc, nautres espectacles portavan a soscar, mas aquò èra pas copat del ‘pòble’, o alara sabi pas çò qu’es lo ‘pòble’!” (p. 97).
 
Mas cal joslinhar que Melhau se situa el tanben dins un moviment ont d’autras formas d’expression, mai “popularas” se volèm, avián lor plaça: “tot èra pas elitista, per exemple Andre Dexet, dich Panazô, qu’aimavi fòrça, fasiá d’emissions de tele e de radiò fòrça popularas, èra pas brica un borgés, al contrari!” (p. 95).
 
Aquò dèu èsser dich, perque sovent lo Melhau es presentat coma qualqu’un de auturós e mespresant pels usatges los mai populars de la lenga, per exemple l’art plan lemosin de la nhòrla, que lo Panazô ne foguèt un grand mèstre. Mai que mai, Melhau s’opausava al prejutjat encara uèi tant partejat: “per un fun de monde, lo “‘patès’ èra la nhiòrla, èra forçament per de rire, podiá pas èsser quicòm mai!” (p. 94). Plan segur, òm podiá tanben s’apiejar sus aquesta pratica, coma Padena alias Robert Marty zo faguèt longtemps en Lengadòc, o encara uèi en Lemosin Jan Frances Vignaud, per cultivar la lenga en dignitat, mas foguèt pas jamai la vèna de Melhau, encara que lo rire (plan sovent nègre) manca pas dins sos tèxtes.
 
 
Musica modala saberuda e populara
 
De tot biais, sas realisacions e sos trabalhs musicals los mai exigents, per exemple suls trobadors, lo cant gregorian, la musica modala, son conduchs dins un esperit popular. Aital, al moment de parlar de sas collaboracions amb Jean-Marie Carlotti (Encontres mediterranencs de Fontblanca e d’Arle), Melhau dich a son interlocutor: “nos que veniam totis de la musica tradicionala, voliam far lo ligam que jamai èra pas estat fach entre la musica sabenta e la musica populara, e far entendre los trobadors d’un biais un pauc mens compassat qu’aquel que se praticava abitualament, i botar un esperit popular, que!” (p. 59). Es aital que Melhau trabalhèt amb Gérard Zuchetto e lo Troubadours Art Ensemble, puèi amb lo Carreforc Ventadorn (Luc de Goustine), balhèt a Aubusson en 1980 amb Olivier Payrat —un autre de sos complicis— un espectacle que marquèt durablament son public, entièrament dedicat a Gaucelm Faidit. Dins lo meme temps, s’emplegava a la lectura dels “neùmes” gregorians e subretot a la notacion dicha de “punts” de l’abadiá de Sent Marçau (sègles XI-XII), bailejant el meteis d’estàgis de cant gregorian. A l’ocasion d’un collòqui en Grèça dins las annadas 80, descobriguèt tanben amb estrambòrd lo cant bizantin. Se botèt a l’escota de la musica sabenta e populara indiana, faguèt l’aquisicion d’un armonium indian… Es aital qu’es vengut un promotor de tria de la musica modala, que torna trobar dins las musicas tradicionalas del Lemosin e del resta d’Euròpa. Per contre, es un grand enemic de la gama temperada, empauriment (reduccion als tons minor e major) e meme, a sos uèlhs, falsificacion dels «accòrdis naturals” (“coma los son dins tota tradicion que se respècte”, apondís, e li en daissi evidentament tota la responsabilitat[1]). Per el, los cantaires d’operà cantan fals, perque se reglan sul pianò, qu’es fals el tanben… L’invencion del pianoforte, segon el, foguèt una “catastròfa” musicala comparabla a la catastròfa tecnica de l’introduccion de la maquina a vapor![2] Melhau remanda çaquelà a las reflexions e las analisis del violonaire Jean-Marc Delaunay que repertorièt “una quantitat incredibla de mòdes diferents amb lors variantas” e aprigondèt aquesta teoria de las musicas tradicionalas coma musicas modalas (p. 82. Me permeti de mencionar la plan bona sintesi de sas idèas sul siti del CrmT, jos lo titre Les musiques traditionnelles du Massif central sont-elles modales?).
 
 
Lo Chamin de Sent Jaume
 
Cal enfin parlar del trabalh enòrme d’edicion realisat per Melhau. Dempuèi la debuta de las annadas 70, amb sos amics (en particulièr son illustrator atitrat, lo subre brave Jan-Marc Simeonin) e de mejans fòrça limitats, aviá publicat un molon de libres e libretons e los primièrs n° del Leberaubre, la crana revista de literatura lemosina malurosament en pana dempuèi longtemps (veser aquí lo compte-rendut del n° 28/29). S’èra apres (una tornura verbala que l’i agrada) al menimós, pacient e exigent trabalh d’editor e creèt, 1984 las edicions Lo Chamin de Sent Jaume (tres ans abans son famós romiatge a Sent-Jaumes de Galicia). Dètz ans aprèp, gràcias a son encontre amb Edmond Thomas, editor proletarian (Plein Chant) e estampaire virtuós (“lo Paganini de la Roneò”!), se bota a produsir en collaboration amb el de libres d’una qualitat materiala e estetica de còps que i a espantanta, coma Glòria de la mòrt, un subre bèl libre d’artistas, totjorn disponible (veser la bona videò de la BFM que li es dedicat sul siti la cadena 7A Lemòtges). Es dins aqueste encastre que comencèt e subretot – vertadièr espleit – acabèt lo trabalh monumental de publicacion de las òbras de Marcela Delpastre, que n’es l’executaire testamentari: “de milherats d’oras a desbosigar, destriar los manuscrichs, a los dactilografiar, a los botar en forma, a ‘fabricar’ totis aquestes volumes” (p. 112). Mas publica tanben, tra los mòrts, lo teatre occitan d’Antòni Dubernard e l’òbra del poèta Paul-Louis Grenier e, tra los vivents, Monica Sarrasin, Jan-Peire Reidi, Jan-Peire Lacomba, Joan Ganhaire, Michel e Cecile Chapduelh, sens comptar sas òbras a el que, çò ditz, li agradan plan tanben!
 
 
“Faire çò qu’ai a faire”
 
Aquesta revista —se veirà dins lo libre qu’un fun d’autres elements de sa biografia aurián meritat d’èsser mencionat— sufís me pensi a mostrar a qual punt aqueste itinerari, totjorn seguit amb constància e fermetat, es coerent. El meteis zo ditz fòrça plan en esbocent una filosofia ont ai reconegut Spinoza: “La libertat, ditz Melhau, existís pas […] la libertat es d’obesir a son determinisme, contra tot çò que voldriá nos en desvirar” (p. 27 cf. Etica III, prop VI: “Cada causa, autant qu’es en ela, s’esfòrça de perseverar dins son èsser.”) e perseguís aital: “me soi pas jamai pausat de question, soi pas jamai estat facia a de dilèmas, ai totjorn seguit ma logica, lo corrent de ma vida” (p. 28). Aquò, segur, força l’admiracion, e zo disi tant mai librament que las idèas de Melhau que condividi pas son nombrosas, mas es pas aquí lo luòc, dins l’encastre d’aqueste compte rendut, de debanar una discussion en règla que, de tot biais, auriá pas grand interès.
 
M’agrada mai joslinhar cossí aqueste percors singular es tanben, per mai d’un biais, exemplari, e troba plaça dins un contèxte que foguèt primièr lo de la cultura contestatària del 1968 e de las annadas 70 e lo del partatge, marginal mas fòrça significatiu, de l’urgéncia absoluda d’un retorn a la ruralitat, a las praticas agricòlas e a las lengas e culturas localas entremièg de formas de critica radicala de la societat de consomacion, del tecnicisme fòra mesura e, dins lo meme temps, del centralisme cultural jacobin que regnava e regna totjorn amb la mema viruléncia en França al punt d’èsser quitament pas mai visible per una granda part de la populacion (si que non i auriá pas tant de bandièras tricolòras e de Marselhesas suls giratòris!).
 
Perque se aqueste moviment èra a l’avant-garda (veser per exemple la Gueule Ouverte, jornal que legissiam dins aqueste temps) e se a vist una partida de las idèas que portaba, a l’epòca fòrça majoritariament mespresadas, s’impausar uèi dins lo debat public (ecologia, descreissença, frugalitat…), una autra partida, la granda partida culturala d’aqueste engajament (revitalisacion de las lengas denegadas coma patèses, afermacion culturala, entremièg aquestas lengas e la reapropriacion d’elements culturals: literatura orala, cants, musicas, dansas) coneis un bilanç fòrça mens positiu, amai, per çò qu’es de la lenga ela-mema, completament catastrofic. Se musicas e baletis mobilizan encara d’energias e se un fun de bon trabalh es estat fach dins aqueste domèni (subretot a l’entorn de las activitats del Centre Regional de las Musicas Tradicionalas en Lemosin fondat en 1994 per Françoise Etay, granda amiga de Melhau), es totjorn menaçat per una degradacion dins l’insignificança, dins çò que se fugissiá en primièr e que li donàvem lo nom de “folclòre”. Evidentament aqueste jutjament critic sul processus de “folclorizacion”, que partegi amb Melhau e que d’autres contestan, non sens balhar de bons arguments (Sicre per exemple e sa reabilitacion del folclòre), es pas neutre e una demarcha antropologica digna d’aqueste nom l’acceptarà pas. Mas, dempuèi la debuta, es la nauta opinion que nos nos fasèm de las culturas paísanas dins totas lors expressions, que nos motiva e nos mèna al refus de las versions culturalas aflaquidas, ont la lenga mema es escafada, o reduzida a quasiment res. Çò qu’es a deplorar es lo general abandon de la lenga dins las regions occitanas e mai encara en Lemosin ont lo pauc qu’aviá estat ganhat, un semblant de dignitat e de reconeissença, es uèi perdut, fauta de transmission, amb la complicitat silenciosa mas constanta e terriblament eficaça de las institucions publicas. Los Pèire Bergounioux e los autres turiferàris del salut literari pel culte de la lenga unenca, podon plastronar, mespresar Melhau, lo tractar coma zo fan, “d’écrivain patoisant”, e subretot l’ignorar, considerar que son òbra compta pas e que merita pas mai de se produsir en degun luòc dins la region.
 
Melhau, fòrça implicat dins la vida associativa occitanista (aqueste libre es tanben important per en far l’istòria lemosina), li cal viure aquò, coma totis los actors de l’occitanisme qu’an conegut lo vam de las annadas 60-70. “Al jorn d’uèi, malgrat los esfòrces del nòstre amic Jan Mari Caunet e de sa còla [de l’IEO dau Lemosin], que se descarcassan, i a pas cap de subresaut, cap de revelh occitan en Lemosin. La lenga contunha de desaparéisser, a meme quasiment desapareguda.” (p. 92). Evidentament aquò es dur, terriblament dur, subretot pels rares “joves” occitanistas lemosins, que lo Baptista Chrétien ne fa part, que lor es demandat de tampar la pòrta darrièr els.
 
“A la fin de las annadas 70, i cresiam encara. Es dins las annadas 1980 que tot s’es aclapat” (p. 91). Melhau coma los autres a vist aital son public demesir coma pel de chagrin. I creire, per el, vòl dire que i aviá encara una partida de jogar, una darrièra campagna dins una guèrra perduda: “… per amor de nòstra lenga nos disiam: ‘tot es foutut, doncas cal contunhar!’ Mas fòrças occitanistas de l’epòca an pres lor partit d’aqueste escac programat” e an quitat lo moviment, “perque i aviá pas mai d’espèr” (p. 98). Es aqueste sentiment que m’empachèt a ièu tanben, az’Albi, d’entrar dins lo moviment en 1975-1976 (e las annadas seguentas), es per aquò que meti pas cap en dobte la luciditat que podiá aver Melhau de la situacion. Es per aquò tanben que pòt se ravisar e dire, sens contradiccion, qu’en fach el meteis i a pas jamai cregut: “i cresiái pas [ …], cresi pas en res. Fau çò que devi far, quò es tot...” (p. 96). Delpastre tanben tornava dire de bon grat “que lai era pas estachada”, es a dire oblijada, forçada. Aital imperturbablament, coma la pèira es pèira e l’aiga, aiga, Melhau es Melhau.
 
 
 
 
 
 
 

---

DAU MELHAU, Jan. Parcours d’un occitan réfractaire. Entretiens avec Baptiste Chrétien, IEO dau Lemosin, 2018.