Concèptes
 
Cada legeire sap que las vocalas pòdon èsser mai o mens dobèrtas (o barradas). Segon lo gra de dobertura de la boca, l’uman produtz de vocalas diferentas.
 
Parli ben de las vocalas coma fenomèns fonetics, parli pauc de lors formas escrichas.
 
Qualques remarcas sus los tèrmes.
   
Lo gra de dobertura se combina amb d’autres paramètres de pronóncia per produire l’ensemble de las vocalas de l’occitan.
 
Una caracteristica notabla de l’occitan, es que lo nombre de vocalas possiblas vària en foncion de l’accent tonic. Certanas vocalas dobèrtas que son possiblas en posicion tonica devenon impossiblas en posicion atòna. I a mai de vocalas possiblas en posicion tonica, n’i a mens en posicion atòna.
 
 
Presentacion de las vocalas dins los diferents dialèctes occitans
 
Vejam aquò dins cada dialècte occitan. Doni solament una apercebuda simplificada per cada dialècte. Pòdi pas e vòli pas fornir las variacions dels sosdialèctes e dels parlars locals, qu’aquò me demandariá de far tot un libre. Es evident que i a de causas de dire sus de sosdialèctes fascinants coma lo gascon negre, lo creissentés-marchés, lo creissentés-borbonés, lo nòrd-auvernhat, lo montpelhierenc, lo lengadocian del nòrd, etc., mas o farai pas aicí.
 
Dins los esquèmas seguents, las vocalas mai dobèrtas son aval, las mai barradas son amont.
 
La notacion ortografica es en italic, la notacion fonetica es entre cròcs [ ].
 
 
Esquèma de las vocalas en lengadocian e gascon
 
1) Vocalas tonicas = mai de vocalas
 

i/í [i]	u/ú [y]			o/ó [u]
e/é [e]
è [ɛ]				ò/á [ɔ]
		a/à [a]

2) Vocalas atònas pretonicas (abans l’accent tonic)
 

i [i]	u [y]			o [u]
e [e]
		a [a]

   
3) Vocalas atònas pòstonicas (après l’accent tonic)
 

i [i]	u [y]			o [u]
e [e]
				a [ɔ]

   
 
Esquèma de las vocalas en provençal
 
1) Vocalas tonicas = mai de vocalas
 

i/í [i]	u/ú [y]			o/ó [u]
e/é/á [e]
è [ɛ]	(ue [œ])¹			ò [ɔ]²
		a/à [a]

   
2) Vocalas atònas pretonicas (abans l’accent tonic)
 

i [i]	u [y]			o [u]
e [e]
		a [a]

3) Vocalas atònas pòstonicas (après l’accent tonic)
 

i [i]	u [y]			o [u]
e [e]
				a [ɔ]

​​​​​​​   
 
Esquèma de las vocalas en niçard
 
1) Vocalas tonicas = mai de vocalas
​​​​​​​

i/í [i]	u/ú [y]			o/ó [u]
e/é/á [e]
è [ɛ]	(ue [œ])¹			ò [ɔ]³
		a/à [a]

​​​​​​​                              
2) Vocalas atònas pretonicas (abans l’accent tonic)
 

i [i]	u [y]			o [u]
e [e]
		a [a]

​​​​​​​   
3) Vocalas atònas pòstonicas (après l’accent tonic)
 

i [i]	u [y]			o [u]
e [e]
		a [a (ɔ)]

​​​​​​​   
 
Esquèma de las vocalas en vivaroalpenc e auvernhat (parlars conservators)
 
1) Vocalas tonicas = mai de vocalas
 

i/í [i]	u/ú [y]			o/ó [u]
e/é [e]⁴
è [ɛ]⁴	(ue [œ])¹			ò/á [ɔ]
		a/à [a]

​​​​​​​   
2) Vocalas atònas pretonicas (abans l’accent tonic)
 

i [i]	u [y]			o [u]
e [e]⁴
		a [a]

​​​​​​​   
3) Vocalas atònas pòstonicas (après l’accent tonic)
 

i [i]	u [y]			o [u]
e [e]⁴
		a [a (ɔ)]

​​​​​​​   
 
Esquèma de las vocalas en lemosin
 
1) Vocalas tonicas = mai de vocalas
 

i/í [i] is... [iː]⁵	u/ú [y] us... [yː]⁵			o/ó [u] os... [uː]⁵
e/é/è [e]	(ue [œ])¹			ò/á [ɔ] òs [ɔː]⁵
		a/à [a] as... [aː]⁵

​​​​​​​   
2) Vocalas atònas pretonicas (abans l’accent tonic)
 

i [i] is... [iː]⁵	u [y] us... [yː]⁵			o [u] os... [uː]⁵
e [e]
		a [a] as... [aː]⁵

​​​​​​​                                                           
3) Vocalas atònas pòstonicas (après l’accent tonic)
 

i [i]	u [y]			o [u]
e [e]				a [ɔ]
		as... [aː]⁵

                                    
 
Comparason amb d’autras lengas
 
Lo nombre mai o mens grand de vocalas possiblas, en foncion de l’accent tonic, es un trach que l’occitan lo parteja amb d’autras lengas romanicas coma lo catalan, l’italian, lo còrs e lo portugués. De lengas que son pas romanicas coneisson tanben aquel fenomèn de maniera mai o mens sistematica: l’anglés, lo mongòl, lo rus...
 
I a de lengas romanicas que coneisson pas aquela constrencha. L’aragonés, lo francés, lo romanés e l’espanhòl pòdon produire lo meteis nombre de vocalas amb accent tonic o sens accent tonic.⁶ Lo latin classic tanben. De lengas que son pas romanicas tanben foncionan ansin, coma lo grèc.
 
 
Las tendéncias del francés, per “dobrir” las vocalas, son pas universalas
 
En francés, la libertat de metre totas las vocalas en posicion tonica o atòna sembla de donar una libertat fonetica mai granda qu’en occitan. Mas es una illusion.
 
Lo francés coneis una constrencha que l’occitan a pas. Lo francés pòt pas produire certanas vocalas barradas dins una sillaba terminada per lo son d’una consonanta. En aquel cas lo francés pòt produire solament una vocala dobèrta.
 
Per exemple, lo francés pòt pas prononciar [sek] ‘sék’, ni [net] ‘nét’, ni [ka.mjɔ.net] ‘ka.miò.nét’ dins una sillaba terminada per una consonanta. I pòt prononciar solament [sɛk] ‘sèk’, [nɛt] ‘nèt’ e [ka.mjɔ.nɛt] ‘ka.miò.nèt’ amb una vocala dobèrta. Aquò s’escriu en francés sec, net e camionnette. L’occitan, el, si qu’o pòt far: pòt dire facilament sec [ˈsek], net [ˈnet] e camioneta [kamjuˈnetɔ], amb una vocala barrada, dins los mots correspondents.
 
Aquela constrencha del francés es pas brica universala, se resèrva a un nombre limitat de lengas dins lo Mond.
 
Es una error de creire que l’occitan deuriá acceptar d’evolucionar dins lo meteis sens que lo francés sus aquel ponch precís. Se per cas un occitanofòn dobrís tròp las vocalas coma en francés, per exemple, se ditz sèc*, nèt* e camionèta* mentre que caldriá dire sec, net e camioneta, aquò o fa solament a causa de la dominacion del francés.
 
 
_____
¹ En provençal, niçard, vivaroalpenc, auvernhat e lemosin, la vocala ue prononciada [œ] es un fenomèn inacabat, es una evolucion facultativa a partir del diftong ue prononciat [ɥe]. Trobam ue sustot en posicion tonica, e esporadicament en posicion pretonica.
² Dins pro de parlars provençals, mas pas dins totes, ò [ɔ] evoluciona vèrs un diftong coma [wa, wɔ, we] dins un grand nombre de mots.
³ En niçard, ò [ɔ] a evolucionat vèrs lo diftong [wa] dins la màger part dels mots. Ça que la lo son [ɔ] se manten dins qualques mots. En ortografia niçarda classica, s’escriu ò tant per la pronóncia majoritària [wa] coma per la pronóncia minoritària [ɔ].
⁴ Dins una granda part de l’auvernhat, mas tanben alhors, e/é pòt passar de [e] a [ə] (es lo son de la e francesa dins demain); en parallèl è pòt passar de [ɛ] a [e].
⁵ Lo signe fonetic [ ː] indica una vocala longa. En lemosin, es possible que i aja mai de vocalas longas que çò qu’indiqui aicí. Pòrti solament las pus documentadas.
⁶ En espanhòl, se sap que i a de diftongs favorizats per l’accent tonic, coma ie e ue, mas aquò càmbia pas lo nombre de las vocalas de basa, tant en posicion tonica coma en posicion atòna.