capçalera campanha

Opinion

Traças de reculaa possibla de l'occitan en lo sud de Savòia e consideracions lingüisticas

Notre-Dame-de-Briançon en Savòia
Notre-Dame-de-Briançon en Savòia
Laurenç Revèst

Laurenç Revèst

Escrivan, traductor. Dialectològue, Doctor en lingüistica. President onorari dal Centre Cultural Occitan País Nissart e Alpenc.

Mai d’informacions
Coma tot bòn estatjant de Gavotina de la Contea de Niça, bòna genòria, ancian territòri daus Estats de Savòia, se constata pron lèu que l’arpitan es ben una autra lenga que l’occitan, maugrat nòstra istòria politica comuna de gaireben 500 annaas sota lo renhe daus ducs de Savòia. Es pas per ren que lo francés devenguèt oficial per los estats de Savòia a l’oèst (Savòia) mas que lo siá estat lo toscan per l’èst (Contea de Niça, Pimont puei Sardenha). Chal pas mesclar istòria politica, religion amb la lingüistica. A mai las causas se posquèsson crosar.

 
L’i a de ponches comuns ancians entre vivaroalpenc e l’arpitan: botar coma betar, se quesar per se taisar, los jorns de la setmana se semblan sande/sando e diamenja au femenin.
 
Terminason -o de primiera persona. Una part de l’arpitan opausa a l’imperfach lo primier grop -av- e -ia per los autres. Lo vocabulari de la montanha (clapp- lavanch- chalm- balm-) comun, prelatin. Per contra, ges de Brec, bric, e un sol Pelv- en Mauriena, los Pelv- sobretot dins los Alps cotians dinc a Ubaia.
 
Avèm agut de mal de trovar de toponimes de tip clarament occitan e non arpitan. Dins las variacions dau dialècte savoiard au revenge sembla mai aisit. L’impression generala es que, quora se raprocham dau sud de l’espaci arpitan (logic), e mai a l’èst qu’a l’oèst (conservatisme alpenc) los traches son pròches o partajats amb l’occitan e lo dialècte vivaroalpenc en particular.
 
En arpitan, dialècte savoiard, lo mot equivalent arpitan de l’occitan paur e de fea, mòstra aquela variacion geografica: PEUR nf., crainte, frousse, trouille, frayeur, angoisse: paa (Bellecombe-Bauges.153, Compôte-Bauges), paar(e) (Montagny-Bozel), peu(r) (Aix, Albanais.001d, Annecy.003c, Billième | Cordon.083, Notre-Dame-Be., Thônes.004), peû (001c,003b, Balme-Si., Grésy-Aix, Cruseilles, Vaulx), peuya (Macôt-Plagne), pò (001b, Arvillard.228), pô (Table.290), poo (Leschaux), pòi (001a.TAV.), pou(r) (Balme-Thuy | Alex, Giettaz.215b, Lanslevillard.286, Villards-Thônes.028), pow (Marthod), pôw (Tignes.141), pu (003a), pûra (Bogève, Samoëns, Saxel.002, Taninges), pwèra (Reyvroz), pweu(r) (Chambéry.025b | 215a), pweû (025a, St-Pierre-Alb.), pwira (Ballaison, Morzine.081), pwòi (St-Jean-Arvey) BREBIS nfs. féya (Tignes.141), Arvillard), fèya (Arvillard), fiha (Douvaine, St-Colomban-V.), FYÀ (Aillon-J.234, Albanais.001, Albertville.021, Alex.019, Annecy.003, Balme-Si., Beaufort.065, Conflans.087, Cordon.083, Demi-Quartier.104, Gruffy, Jarrier, Leschaux, Morzine.081, St-Jean-Arvey, Samoëns.010, Thônes.004, Villard-Doron.088), fyan (Roche), fyò (Maurienne, St-Martin-Porte.203) || nfpl., FYÈ (001,003,004), fé (019,065,083,087,088, 104,203,234, Giettaz, Marthod, Praz-Arly), fî (004,010,081,141). Es d’autant mai trebolant que trovam la mema variacion en occitan vivaroalpenc: la fea, la féia, la fia, la fiá [fjo, fje].  
Au revenge, dins l’arpitan savoiard lo dialècte chamberian coma lo faucinherand (faucignerand) se caracterizan per l’influéncia dau francés. I trovam tanben lo pronom personal èl coma en francés elle vs lé autra part. Alora imaginatz dins los autres dialèctes arpitans mai au nòrd e a l’oèst.
 
Nòta: totas indicacions complementàrias de terren seràn benvengüas vist qu’avèm una conoissença limitaa de l’arpitan (e de çò qu’es la variacion fina, de las variantas graficas ORB, Conflans, personalas... conoissèm aquò los occitans coma romanesques e moldaus, eça.) e dau dialècte savoiard de Mauriana en particular.
 
 
Dins l’arpitan savoiard, lo parlar de Mauriana e lo tinhard (Tignes) an de traches originals desconoissuts dau rèsta de l’arpitan. Mas veguem ja en savoiard général de mots ja familiers.
 
En arpitan se ditz la r’masse en occitan la ramassa o l’escoba en occitan vivaroalpenc de la Contea de Niça. Oun manyà per l’occitan un manhan, un mainat. Lo vèrne e tanben dins la toponimia Les Verneys. Chalp, en occitan La Chalp/Chalm. Balmasses, en occitan balmassas /barmassas. Barilyon, en occitan berilhon, florier sacha per portar d’èrba sejaa.
 
Lo cas de Pechou, en occitan pichon, pichòt, la forma pechòt mai dau costat dau Daufinat occitan cf. Lo Pass Pitchü. Per l’equivalent arpitan de pichon occitan, veire la reparticion de PeTYOU (Aix, Albanais.001dA, Albertville.021c, Alex.019, Annecy.003, Arvillard.228b, Balme-Si.020, Bellecombe-Bauges.153b, Chambéry.025b, Chautagne, Houches, Leschaux, Reyvroz.218, St-Alban-Hu.261, Table, Thoiry, Thônes.004, Thonon, Viviers-Lac | 021b,025a,228a, Montendry, St-Jean-Arvey.224, St-Pierre-Alb.060b) / petchi (Flumet) / petji (060a) / p(e)tyu (021a, Marthod.078) / p(e)ti (Aillon-V.273b, Attignat-Oncin, Billième.173, Boëge.035b, Doucy-Bauges, St-Vital.140b, Saxel.002b, Villards-Thônes.028 | 002a,035a,140a,173) / ptchô (Lanslevillard) / ptch(y)ou (001cB,153a,273a, Aillon-V., Bellecombe-Bauges, Compôte-Bauges | 001bC) an. / p(t)sou (Billième.173) / tchou (Peisey.187) / TYOU fa. (001a,003,004,224) / tchi (ep. des choses) / tchô (ep. des enfants) (Montagny-Bozel.026), -TA, -E || p(e)tsi (Cordon.083b, Megève.201b, Notre-Dame-Be.214b | 201a,214a) / p(e)tchi (083a, St-Nicolas-Cha.125b | 125a) / p(e)tyi (Giettaz.215b) / petyeu (215a), -DA, -E || f. ptyota, -e (Aussois) || pésso (Samoëns, Taninges) / pouyo (002, Bogève) / pour(o) (Morzine, Gets), -A, -E || m., petsou (Aoste, JER.) || f., pô-a (Tignes), petchôto (ep. d’une enfant) (St-Martin-Porte.203)
 
Quauques traches morfologics tanben. Lo mai trebolant es per l’article masculin plural lous/louz o mai la varianta lu en tinhard (Tignes) per exemple que fa pròpi occitan. À Tignes se ditz: Los plurals masculins an de règlas variantas amb l’s a la fin prononciaa o non segon las terminasons daus mots e segon los vilatges. En tinhard se ditz totun: oun bèryat’ mas dè bèrya oun abit’ mas dè abi oun bèlout’ mas dè bèlou (en occitan vivaroalpenc briançonés es diferent mas avèm una reparticion un bèlo que dòna de bèlu, coma en vivaroalpenc mentonasc aquelo dòna aquelu) oun tinyart’ mas du tinyars’ amb l’s dicha (en occitan: un tinhard, dos tinhards) .
 
Felip Martel nos indica sus lo feminin: las -as costat occitan, les -e(s) costat arpitan: la(s) fena(s) vs lé fene. Lo limit corresponde perfechament amb lo limit mija/miji sus tota la zòna a l’est de Ròse, amb excepcion de Vilar reculaa: mija, mas “le fene”.
 
L’anyè dòna louz anyè generalament en arpitan, en occitan l’anhèl, los anhèls, mas trovam louz anyès coma possibilitat cf. ANYÉ (Albanais.001b, Annecy, Argentières, Balme-Si., Bernex, Biot, Boëge, Cordon, Gruffy, Évian, Faverges, Grésy-Aix, Jonzier, Laissaud, Leschaux, Longefoy, Marthod, Menthonnex-Cle., Modane, Morzine, Passeirier, Passy, St-JeanSi., St-Nicolas-Cha., Sallanches, Talloires, Thônes.004, Thorens-Gl., Tour, Ugines, Villards-Thônes), anyê (Beaufort, Queige, Tignes, Villard-Doron), anyèy (Verchaix), anyél (Lanslebourg, Montricher), anyèl (Bessans, Séez, Ste-Foy.016b), pl. anyés (016a), anyô (001a, Aix, Albertville.021, Arvillard, Avanchers, Celliers, Chambre, Conflans, Cusy, Domessin, École, Francin, Meillerie, Montgilbert, Montmélian, St-Sigismond, Table), anyézh, pl. anyô (St-Martin-Porte.203), ênyé (Bozel), ényéi, ényêi (Montagny-Bozel.COD.), ényô (Allues), ênyô (Vimines).
 
 Senon, se ditz que la forma Arvillard, Arvelâ seriá ar + Vilar (“ar” non dau mot aut mas de “al” venent de a+lou passat après en ar, contraccion de a +lo en ar coma en vivaroalpenc maritime a Pèunas, Pelha, O Morinhet) mas avèm pas trovat dins l’immediat ni lo temps eura de verificar en detalhs locals. Pasmens las gramaticas savoiardas indican tot lo temps lo resultat de a+ lou = “a lou” o mai a l’oèst la forma mai francizanta “u” (en occitan: al, ar, au, ath).
 
 
En Mauriana (Môriena en arpitan alias francoprovençal veire Maurienne) prepausam aquesta forma vista la forma anciana Saint-Michel-de-Maurienne.
 
Ja, dins Mauriana se diferéncia mai dos parlars, au contacte de l’occitan lo lansloborgés e lo valloirin veire mapa:
 
 
 
 
Per l’article indefinit singular, un, la tendéncia es de dire eùn en plaça de oun en Mauriana solament. E en ges d’autre luec dau savoiard. Fa pensar au vivaroalpenc que ditz sovent [‘en] e encara mai au feminin [‘ena] coma en valeian o en mentonasc. En tinhard una femna se ditz: na fèna, aquela elision dau primier element donant la forma ‘na es correnta en vivaroalpenc per una tanben.
 
A Lanslebourg se ditz mi-ndjér amb - r finala dicha e mai -in- amb element N sentit, coma en occitan vivaroalpenc vesin manjar (minjar en gascon e lengadocian agenés ok es luench) mentre qu’en lo rèsta dau savoiard se ditz: bdj(y)î (Albanais 001fC, Vaulx 082 | 001eB, Ansigny 093b, Moye 094b), bdyî (001dA, 093a, 094a), mdjé (Albertville 021b VAU, Doucy-Bauges 114, Drumettaz 190, Montagny-Bozel 026), m(eu)djê (Côte Aime 188b, Peisey 187b | 187a), m(eu)hhyé (Jarrier 262), mdj(y)î (001cC FON, Chautagne | 001bB), MDYÎ (001aA, Alby-Chéran, Annecy 003, Balme-Sillingy 020, Chapelle-St-Maurice 009, Combe-Sillingy 018, Leschaux 006, Sevrier 023), m(e)dyé (Thoiry 225 | Aix 017, Chambéry 025c), mdzè (188a), mejé (021a), mendjiye (Faeto), m(e)zhé, m(eu)zhé (025b, Arvillard 228b | 025a, 228a, CompôteBauges 271b, St-Pierre-Albigny 060, Table 290), m(e)zhî, m(eu)zhî (Bellevaux 136, Clefs 132, Cordon 083b, Magland, Mésigny, Morzine 081, Reyvroz 218a, Saxel 002b, Thônes 004, Villards-Thônes 028 | 002a, 083a, 218b, 271a, Douvaine 033, Frangy 039, Monnetier-Mornex, Morzine 081, Lully 137, Valleiry 105), mezdî (Praz-Arly), mezhyé (Attignat-Oncin), mezhyézh (St-Martin-Porte), m(e)zyé (Notre-Dame-Bellecombe 214, Giettaz 215b | 215a, St-Nicolas-Chapelle 125), midjî (Tignes 141)...
 
Parier se ditz betâr, coma betar en occitan vivaroalpenc (botar o méter, metre en d’autras zònas occitanas, avèm boutâ a Tignes) mentre qu’en lo rèsta dau savoiard es betâ (beutâ) (Albertville.021b, Aime, Arvillard.228d, Beaufort, Bessans, Giettaz.215b, Megève.201, Montendry, Moûtiers, Notre-Dame-Bellecombe.214b, Praz-Arly, Reyvroz.218, St-Nicolas-Chapelle.125c, St-Pierre-Albigny.060, Saxel.002, Table), beûtâ (St-Pancrace.243), bétâ (228c), BèTÂ (125b,228b, Aillon-Vieux.273b, Bozel.012, Chambéry.025b, Compôte-Bauges.271b, Montagny-Bozel.026c, St-JeanArvey.224b, Thonon | 025a,026b,125a,214a,215a,228a, Aix.017, Flumet.198, Hauteville-Savoie, Viviers-Lac.226), [...] boutâ (Tignes), MèTÂ (Albanais.001b, Annecy.003, Cordon.083, Morzine.081, Thônes.004 | Bogève.217), petêzh (St-Martin-Porte.203), PeTÂ (001a.PPA., 026a,224a,271a, 273a, Aillon-Jeune, Bellecombe-Bauges.153, Cohennoz.213, Combe-Sillingy, Doucy-Bauges.114, Gruffy.014, St-Germaind-Talloires, St-Jean-Arvey, Thoiry, Villards-Thônes.028 | 021a, Marthod), ptê (Jarrier.262), C.1, R.1; MÈ TRE (001,002,003,004,017,028,083b,218, Bellevaux.136, Chamonix.044, Gets.227, Magland.145, Samoëns.010, Taninges.027.  
Lo grop latin CA- evolua en [θ] dins lo País d’Annecy, en [st] en lo Val d’Arly, Beaufortain. Mas se realiza, forma mai anciana que las precedentas, [ts] en l’Auta Mauriana, coma en occitan vivaroalpenc dins Champsaur. Per exemple, en savoiard champ se ditz: [θã], [stã] mas [tsã] en Mauriana. Rejonhe l'estadi dau nòrdoccitan amb l'evolucion de CA venent CHA dich [tS] o [ts].
 
De mai, per la nasalizacion dau grop on latin, que dins la màger part daus dialèctes savoiards se ditz [ɔ̃] o [ɔɳ] se ditz [ũ] e l’escrivon oün. Per lo son [ỹ] coma lo pün, coma en occitan lo punh e lo son [ĩ] lo pïn, en occitan lo pin, inexistent en savoiard (coma en francés). Cf. Savoyard.
 
Per lo vocabulari aquela valaa sembla d’aver d’arcaïsmes en rapòrt dau rèsta de Savòia, coma per los mots:
 
— crepar, crebar en occitan, en francés crever, fendre, (l’âme); exténuer, éreinter: krevâ (Giettaz.215b, Table.290b), KRÈVÂ (215a,290a, Aillon-V., Aix.017, Albanais.001, Albertville.021, Annecy.003, Alex, Arvillard.228, Beaufort, Bogève.217, Chambéry.025, Cordon, Gets, Leschaux.006, Marthod.078, Montagny-Bozel, NotreDame-Be., St-Jean-Arvey, Samoëns.010, Saxel.002, Thônes.004, Villards-Thônes), krêvêzh (St-Martin-Porte), [MAS] krepâr (Aussois), krèpâ (Foncouverte, St-Pancrace, Villarembert-Corbier
 
— lausa, lauva en occitan, en francés ARDOISE nf.; dette: ARDWÉZE (Albanais.001, Annecy, Gruffy, Morzine.081, Villard-Doron, Villards-Thônes), ardwêze (Thônes), arduyèze (Giettaz); [MAS] louza (Arvillard.228, Montendry.219, Montricher.015), lôza (St-Jean-Mau.069).
 
Lo massís Massif de la Lauzière a una forma grafica occitana lAUzière e non Loziera coma s’i esperam en arpitan. De lausa?
 
De saver qu’au sègle 11, gràcias a Gondran de Borgonha lo territòri dau Comtat de Mauriana s’estend de long de la valaa de l’Arc - quasi la província de Mauriana actuala —, e pren lo contraròtle de la val Susa e de lo briançonés en se destachant de l’influéncia de Turin. La maison de La Chambre es una anciana familha nòbla chavaleiresca, apareissua devèrs lo començament dau sègle 11 en Mauriana, a l’origina an lo títol de vescomte, e subretot son longtemps rivaus de la Maison de Savòia sus aquelas tèrras. Pròva d’una alteritat politica (e lingüistica?) amb una autonomia en rapòrt de Savòia.
 
— Quauques toponimes interessants en Mauriana: Notar qu’au sègle 16 deven lo Marquesat de Mauriana, autrament dicha la Marcha de Mauriana (lo mot Marcha vos rapèla quauqua ren cf. mas opinions precedentas).
 
Lo tèrme sèrve tanben per la zòna de Savòia en limite de Daufinat. Cf. Les Marches.
 
A Bonneval-sur-Arc notar la legenda dau vilatge de Faudan e la fòrta rivalitat de la comuna amb la vesina de Bessans. Es benlèu explicaa per una diferéncia passaa de populacions: metaforizaa entre identitat autra cf. los estatjants sarrasins (etimologia populara de Mauriena país daus maures, coma Tour de Bozelo o Valmorel e aquèus de bessans en particular, novèls venguts) e los de la comuna que se dison mai ancians e originaris dau Val de Rema en Val d’Aosta. E mai la desaparicion de qualque ren d’imaterial, la lenga, simbolizaa per lo vilatge mitic de Faudan? Aquel nom que fa pensar a la fauda, vestit feminin qu’a ges d’equivalent en savoiard.
 
Fontcouverte la Toussuire notar qu’en arpitan se ditz pas coma en occitan fònt mas fontan(n)a, aicí en arpitan Fankuèrta. La Toussuire, en 1579 La Tochière, de Tochiera, tòcha? Tòcha patronime existant en Gavotina
 
Montgellafrey de Mont Gelat e redondància amb Frei? notar lo luec L’Epalud de Palud?
 
Saint-Jean-d'Arves notar los vilars de Entraigues veire sota, le Poingt, le Collet notar qu’en arpitan se ditz pas coma en occitan còla + sufix diminutiu- et mas molârd (o mai gròs montagne), les Chambons, le Villaret de vilar + et, la Curiaz, la Chal coma en occitan vivaroalpenc tinean designa un molon de pèiras lo chal, la chalea, le Villard, les Sallanches, Planchamps, En Tignes, le Besset, la Charrière (en occitan es dins lo sens de via de vila o vilatge e en arpitan fan la diferéncia entre charrère e charrière chamin vs via generica), Plan Rioux notar qu’en arpitan se ditz pas coma en occitan riu mas se ditz rio.
 
De mòts semblan l’occitan coma lo tèrme de mazot per feniera.
 
Val-Cenis notar los vilatges amb de noms que sònan occitan: Bramans, Sollières-Sardières, Termignon. A Bramans Le Plan Clôte en occitan restablit possible Le Plan Clòt, Les Orts notar qu’en arpitan se ditz pas coma en occitan Los Òrts mas vèrgiér, jarden, cortil
 
Valmeinier: Varmeynier en 1579, Valmeynier au sègle 17. Au començament dau sègle 20 se diferenciava la forma Varmenier en lengatge comun de la valaa de Mauriena en rapòrt de Varmeniel nom que las gents donavan a lor comuna. Se ditz Vèrmenyeul eura. Savèm pas la rason dau chambiament.
 
 
Dobtes:
 
Influéncia grafica de l’occitan maugrat de còps una referéncia remandant a l’ “ancian/arcaïc/ vièlh francés” (explicacions sovent donaas) mentre qu’en vièlh francés es ewe, en occitan es aiga, e en arpitan: édya / -e (Annemasse, Choisy, Clermont, Cordon.083b, Juvigny, Magland, Ollières, Reyvroz, Sallenôves, Saxel.002, Thorens-Glières), édza / -e (083a), ÉGA nf. (Aillon-V., Aix, Albanais.001, Albertville.021, Alby-Chéran, Annecy.003, Arêches, Arvillard.228, Attignat-Oncin, Balme-Si.020, Bellecombe-Bauges, Billième, Bozel, Chambéry.025, Clefs, Conflans, Doucy-Bauges, Giettaz, Gruffy, Jarrier, Leschaux, Marthod, Maxilly-Léman, Montagny-Bozel.026b, Montendry, Montricher.015b, Notre-Dame-Be., Pringy, Quintal, St-Jean-Arvey, St-Jorioz, St-Nicolas-Cha., St-Pancrace, St-Pierre-Alb., Sevrier, Table, Thônes.004, Villards-Thônes), éva (015a, Abondance.031b, Aussois, Chamonix, Montroc, Peisey, Ste-Foy, Termignon), éwa (031a, Bellevaux, Morzine.081b), éwè (081a), èyva (Tignes) || ègo nf. (St-Martin-Porte.) E se tròva de segur dins los toponimes Évian-les-Bains o Entrèves. Aiguebelle: Aigabella en 1129, notar qu’en arpitan se ditz pas coma en occitan aiga mas égoua.
 
Felip Martel nos indica mai en Matesina e Oesen arpitans que se tròvan las formas aiga, eiga.
 
Veire autra part en Savòia Aiguebelette-le-Lac, Aigueblanche,
Saint-Sorlin-d'Arves (e notar tanben de Sarnin de Tolosa)
 
Le Thyl: de telh occitan? Perqué en savoiard se ditz “tè, tilyò”.
 
 
En d’autres luecs de Savòia:
 
Lo tip Chaudanne se tròva a Bourg-Saint-Maurice coma a Marais des Chaudannes coma en Gavotina Chaudan, Chaudana (tanben Chàudol) un pauc de pertot.
 
Feissons-sur-Isère ancianament Feissons-sous-Briançon veire daval.
 
Naves, Notre-Dame-de-Briançon
 
Nòtas: per una rason desconeissua lo Sant Benesech, francizat en Saint Bénézet (St Benoît en francés maugrat ce que povèm legir) se ditz qu’es naissut en Ardecha mas en Mauriena revendican sa naissença a Hermillon, comuna aüra arpitana, au sègle 12. Serè lo constructor dau pònt d’Avinhon.
 
Existon la familha nòbla mas lo nom Briançon es un nom preroman. Briançonet dins los Alps Maritims. A Briga (06), Bregançon (83), Brig (Soïssa) que li es religat tanben.
 
La familha Rapin de la Chaudanne, de Valloire amb de membres importants, d’unes convertits au protestantisme e anats a Montauban o Tolosa.
 
Patronime Palluel que fa pensar au patronime Palluel tanben d’Ubaia (Uvernet d’origina)
 
 
Mapas
 
Se referir a una mapa estandarda per localizar las comunas.
 
Mapas de l’arpitan savoiard:
 

 
Mapa de Apprendre le savoyard per FB citaia tanben sus wikiwand
 
 

abonar los amics de Jornalet

 

Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.

Bandièra05 1180x150: SIDILLÀ

Comentaris


I a pas cap de comentari

Escriu un comentari sus aqueste article