Quand apareguèt lo chòc mondiau de la pandemia, fa quauquei mes, sentiáu qu’èra pas lo bòn moment per escriure un article sus lei manieras de dire “covid-19” en occitan. Caliá començar per s’organizar, per trobar lo coratge de se batre còntra la malautiá novèla.
 
Ara l’umanitat patís encara lo covid-19 mai, après quauquei mes de lucha, ne podèm discutir pus suavament. Ara suggerissi quauquei nòtas sus lo biais de ne parlar.
 
 
Lo virus, lo coronavirus
 
Lo mot virus es internacionau e ven dau latin virus “suc, supuracion”. Lei mots latins de formacion culta que gardan la terminason -us, quand passan en occitan normatiu, vòlon l’accent tonic sus l’avantdarriera sillaba: lo virus, l’antivirus, lo cactus, Jèsus, Màrius, Sèxtius puslèu que lo virús*...
 
Lo mot coronavirus es una formacion recenta e internacionala qu’empega lei mots latins corona e virus. Car, coma sabètz, aquela mena de virus sembla d’aver una corona quand se regarda en doas dimensions au microscòpi.
 
L’occitan coneis pauc lei troncacions mentre que lo francés lei coneis fòrça. Se l’occitan accèpta quauquei troncacions internacionalas coma fòto per fotografia, coneis pauc de troncacions tipicament francesas coma prof, ado o sympa e preferís de formas pus completas coma professor ~ professora, adolesent ~ adolescenta o simpatic ~ simpatica. Identicament, l’occitan a ges de besonh d’una troncacion francizada coma lo coronà* e dirà pus naturalament lo coronavirus.
 
 
Lo covid-19: question de genre
 
Lo nom de la malautiá que nos ataca a recebut lo nom scientific de COVID-19 (covid-19). Es una abreviacion anglesa e internacionala per coronavirus disease 2019, valent a dire, “malautiá dau coronavirus de 2019”.
 
L’anglés fa de covid-19 un nom nèutre. Mai dins una lenga romanica coma l’occitan, devèm chausir s’es un nom masculin o femenin. Leis autrei lengas romanicas atanben. Un usatge espontanèu dei lengas romanicas es de ne far un nom masculin perque covid-19 pòrta pas la marca femenina tipica de la -a finala. Donc, lo covid-19, coma nom masculin, es quicòm de logic en occitan. Trobam tanben lo masculin en francés corrent (le covid-19) e pron sovent en italian (il covid-19), en espanhòu (el covid-19) e en portugués (o covid-19).
 
Un segond usatge consistís a dire la covid-19, coma nom femenin, perque la d de covid se referís au mot anglés disease, qu’es ben un nom nèutre en anglés, mai que se tradutz dins lei lengas romanicas per de noms femenins: en occitanla malautiá (la malautia, la malaudiá), en catalanla malaltia, en italianla malattia, en francésla maladie, en espanhòu la enfermedad, etc. Aquò es pas un rasonament absurde, mai es pas tanpauc un rasonament evident. Que l’anglés disease se traduga en occitan per un nom masculin o femenin, aquò a pas d’importància. Quand parlam dau covid-19, pensam jamai au mot anglés disease e pensam encara mens a la traduccion formala de disease en occitan. Avèm tot simplament la forma covid-19 qu’a un aspècte pus masculin que femenin perque a pas de -a finala. Lei malautiás pòrtan en occitan de noms masculins coma de noms femenins: lo tifus, lo colèra, lo tòrticòli, lo melanòma, lo càncer mai la bronquiti, la rinofaringiti, l’esclapeta, la tuberculòsi, la gripa... Ges de lei nos obliga pas de dire la covid-19 au femenin.
 
Ara, pasmens, cau ben reconéisser que i a un usatge femenin de tipe la covid-19 que s’es espandit mai que mai en catalan. Dins d’autrei lengas romanicas, i a una esitacion generala entre masculin e femenin: dison en italian il covid-19 o la covid-19, en espanhòu el covid-19 o la covid-19, en portugués o covid-19 o a covid-19... En francés l’usatge es sempre masculin (le covid-19) e sola l’Acadèmia Francesa suggerís prudentament d’introduire un femenin que quasi degun l’utiliza pas (la covid-19): aqueu femenin, en francés, ieu l’ai ausit ren qu’un còp.
 
Dins aquesta esitacion romanica generala sus lo genre, que podèm far en occitan? Me sembla fòrça mai naturau d’utilizar lo masculin (lo covid-19) mai es pas un problèma d’o dire eventualament au femenin (la covid-19).
 
 
Lo covid-19: question de cassa
 
La question de la cassa —dei minusculas e dei majusculas— es realament una question pauc importanta. Mai es interessanta.
 
La forma d’origina es tota en capitalas perque es una sigla: COVID-19.
 
L’usatge generau, dins lei lengas romanicas, es qu’una sigla s’escriu en minusculas quand reünís doas condicions.
   
Ansin, lei siglas que reünisson aquelei doas condicions, quasi tot lo mond leis escriu en minusculas: lo sida, lo radar, lo lasèr, l’òvni. Leis usatgiers abandonan la grafia iniciala qu’èra en capitalas: SIDA, RADAR, LASÈR, ÒVNI... Fòrça usatgiers sabon pas manco que radar o lasèr son de siglas. Donc, ara que lo covid-19 es vengut un mot fòrça comun, es naturau de preferir una grafia en minusculas.
 
I a pas de rason de metre una majuscula iniciala e d’escriure la rèsta dau mot en minusculas. Escrivèm sempre lo sida, la bronquiti, lo tòrticòli, la varicèla o la gripa espanhòla amb de minusculas inicialas. Donc es coerent de notar lo covid-19 puslèu que lo Covid-19.
 
 
Se confinhar, lo confinhament, lo desconfinhament
 
La familha dei mots confinhar o confinhament coneis doas menas de variacions.
   
L’esitacion generala entre nh e n s’obsèrva dins totei lei dialèctes sens excepcion. S’explica per lo latin que teniá ja dos tipes: 1º un tipe confinium ont ni produtz en occitan nh; 2º e d’autre latz un tipe confinis ont n produtz en occitan n, en occitan gascon n o Ø.
 
Leis atestacions majoritàrias donan mai sovent confinh‑ que confin‑ e, en gascon, donan mai sovent la basa iniciala con·h- que conf-.
 
Ara: dins lei parlars locaus, cadun pòt dire coma vòu.
 
En occitan estandard (pluricentric), se poiriá seleccionar lei tipes majoritaris e leis armonizar dins l’ensemble dei dialèctes: confinh‑ en generau e con·hinh‑ en gascon. Donc: lo confinh (gasc. lo con·hinh), la confinha (gasc. la con·hinha), confinhar (gasc. con·hinhar), lo confinhament (gasc. lo con·hinhament), lo desconfinhament (gasc. lo descon·hinhament).
 
 
L’epidemia, la pandemia
 
Lo mot epidemia ven dau grèc epidēmía, ἐπιδημία “sejorn dins un país, epidemia”. Segon lei principis d’accentuacion dei mots en ‑ia, es normau de dire en occitan epidemia, en plaçant l’accent tonic sus l’avantdarriera letra i, coma en grèc, dins aqueste cas.
 
Lo mot pandemia ven dau grèc pandēmía, πανδημία “pòble tot entier, pandemia”.
 
 
Lo Professor Deidier Raoult
 
Nòstre celèbre mètge occitan de Marselha, lo Professor Deidier Raoult, a un nom d’ostau, Raoult, qu’es d’origina francesa. Sei parents son normands. Segon la tradicion occitana, un nom d’ostau d’origina estrangiera garda sovent sa forma estrangiera. Donc vau mai escriure Raoult a la francesa puslèu que Raolt a l’occitana.
 
Son prenom a una forma occitana ben classica, Deidier, que correspònd en francés oficiau a la forma Didier. Segon la tradicion occitana e populara, un prenom se ditz espontanèament en occitan, es l’usatge per defaut (levat, de segur, se la persona interessada indica explicitament que vòu pas de prenom occitan, e en aqueu cas cau respectar son vòt).
 
Donc es naturau de dire Deidier Raoult en occitan.
 
 
Una nòta addicionala sus Deidier Raoult e lei mèdias
 
Ai pas de competéncia per parlar de medecina. Sabi pas se lo Professor Raoult a rason de promòure la cloroquina. Mai siáu ben d’acòrdi amb mon collèga opinant Joan-Marc Leclercq e amb la consultanta Praveena quand denóncian la manipulacion vergonhabla dei mèdias parisencs. D’efiech, lei mèdias parisencs se son coordenats per donar dau Professor Raoult un imatge completament faus de lidèr sectari.
 
En realitat, lo Professor Raoult es un mètge seren e racionau dins la maniera d’argumentar. I a de debats en medecina coma n’i a dins totei lei sciéncias. Deidier Raoult ne discutís de maniera normala e moderada.