Vos aimariá far part, emb lo tesmonhatge d’un amic haitian que coneisse aura dempuei un briu, de la situacion greva que ne’n patís Haití. Quel amic, lo ‘pelaram Antòni que aima mielhs que sapchan pas son nom per paur de de las represalhas. Faguei sa coneissença gràcias ad una amija que lo pairina dempuei de las annadas. Antòni viu dins la paubretat mas aida los mai paubres que se. A pas tots los jorns quauqua ren per minjar e deu ‘nar querre l’aiga a daus endrechs de racionament de la vila ente viu rasís Pòrt-au-Prince. Totparier, a un portable reliat a Internet e qu’es entau qu’ai pogut far sa coneissença l’i a quauquas annadas e que conmencei de platussar regularament coma se.
 
Quela part de l’isla (qu’es partejada entre la Republica Dominicana a l’oest e Haití a l’est) patís dempuei longtemps de las catastròfas naturalas (terratremols, ciclònes, aigadas, malàudias…) mas a tanben una istòria politica esfredabla (esclavatge daus indians e daus africans per los colons europeus) emb una indepéndica aquesida en 1804 mercés ad una revolucion daus esclaus sostenguda per una societat en França (Societat daus amics dau negres) e maugrat la temptativa de Bonaparte de restablir l’esclavatge sus l’isla. Après, l’i aguet au cors dau secle 19esme mai d’un còp d’estat per préner lo poder venent daus mai riches (merchands, eleits divers, armada…). L’i aguet una autra revolucion en 1915 puei una ocupacion americana (Estats-Units) e una instabilitat politica fòrta daicia a 1934 emb tot plen de mòrts.
 
Qu’es en 1957 que se metet en plaça lo regime daus Duvaliers (pair puei filh), una dictatura de las mai repressivas (emb daus esquadrons de la mòrt) meslada ad una corrupcion totala (destornament d’argent…). Dempuei la fin dau regime daus Duvaliers en 1987, auriam pogut pensat que la situacion se ‘melhorariá mas l’i aguet enguera de las exaccions comesas per los fideus daus Duvaliers emb mai de 1500 mòrts. Dempuei las annadas 90, l’i a ‘gut mai d’un dirigent que lo darrier es Jovenel Moïse que mena una politica liberala per far venir los investiments estrangiers au prejudici de la populacion locala e manten donc entau dins la paubretat los quites trabalhadors haitians. Li aguet de las manifestacions, e de las susmautas, que reivindican mai de drechs economics, politics, sociaus e civics: las susmautas fagueren maitot daus mòrts. La situacion d’Haití aura es quitament la d’un estat neocoloniau en presa aus interès americans. Las autoritats e los eleits mespresan lo pòple e sas revòltas per poder conservar lor situacion mai favorizada.
 
Veiquí donc un aperçaugut de l’istòria de quela partida de l’isla. Mon amic Antòni a totparier ‘gut la chança de ‘nar dins una escòla de linga francesa e a dos bachilierats haitians (çò que l’a pas aidat maugrat tot a trobar dau trabalh), A pas pogut far d’estudis superiors que son mas possiblas per los que son desjà riches. A fach quauques trabalhs e a beneficiat d’una formacion en gestion dins un organisme malurosadament non oficiau mercés a l’ajuda financiera de sa mairina mai la miá, mas totjorn pas de trabalh duradís. A eissaiat de far frotjar de las legumas en ‘chaptant de las semenças coma daus amics mas la recòlta fuguet magra de tròp. Aura, aimariá ben montar una associacion per far venir de las legumas biologicas e metre en plaça un sistema de liurason a domicili mas li manca daus sòus per zo far, lo vau ajudar a far una canhòta en linha.
 
Eissaiei de lo far venir en França, qu’es son raibe de se surtir de sa condicion e de sa vita de paubretat que, en Haití, l’i a tan pauc de possibilitats de se’n surtir (lo covid, l’an mens crangut que de mancar de qué minjar). Per lo far venir, eissaei de lo far marcar a l’Universitat per far daus estudis en segre la procedura “Campus France”, en saubre que l’i a pas de borsas per una inscripcion en licéncia puei que las borsas son reservadas aus MASTER o DOCTORATS, de las borsas d’excelléncia qué per los mai riches, mas la procedura, lonja e paianta, per dos còps, a pas pogut reüssir. Resta mas una possibilitat, lo far venir en França per trabalhar, l’esper es pas perdut, ai quauquas idéias en testa, l’aimariá auberjar e far trabalhar maison en lo paiar si pòde.
 
Antòni parla creòle haitian de basa francesa, francés e anglés. Es plan interessat per las lingas e a descubert que se parlava d’autras lingas coma l’occitan en França, aimariá plan aver l’enchaison d’apréner nòstra linga per cas que nos venguessa rejúnher. Maugrat son estat de paubretat, Antòni a fach beucòp de chausas per los enfants e los mai paubres que se e es tanben sensible a la condicion animala que, sus plaça, es plan meschanta. Es content que se puesche parlar d’Haití dins un jornau occitan.
 
Vos vòle donc liurar aquí sa credada en creòle haitian traducha après en occitan.
 

           

fffff		fffff		fffff
	Texte originau creòle   Anpil kesyon li bezwen repons   Poukisa depi yon bon bout tan ayiti pran tèt desann?   Poukisa anpil peyi ap fè jefò Pou vin miyò men ayiti ap kouri sou bak?   Poukisa pifò dirijan ayisyen se bouro li ap detwi pròp pèp li?   Poukisa pifò jenn ayisyen anvi pati kite peyi a?   Poukisa imoralite pran plas moralite e manti ranplase verite?   Poukisa laboujwazi ak leta toujou met tèt yo ansanm pou peze kou moun ki pi pòv yo?   Poukisa nan tout enstitisyon leta yo an enstitisyon prive yo se kòripsyon ki ap taye banda?   Anpil kesyon ka poze men repons yo LA anpil tou selon nan nan ki ran sosyal ou trouve ou.....   Ayiti nan yon tan tout moun t’ap kontan epi fyè lè yo di li se ayisyen paske ayiti te yon peyi libète. Li te yon peyi kote dwa moun te gen respè. Yon peyi kote edikasyon te gen enpòtans. Li te yon peyi kote moun te gen dwa pou jwenn lasante, edikasyon, manje dlo pòtab elatriye, li te yon peyi kote yon moun te gen dwa jwenn tout sa pou pi piti ki ta fè ou santi ou se moun. Domaj kounye a prèske yon moun pa ta anvi tande yo di li se ayisyen ankò paske si yo di ou ayisyen sa ta vle di tousenpleman ou sispann moun.   Menwi èske ou ka mande yon moun pou li fyè lè chak moun ki rive sou pouvwa a se pòch li AK pòch group li li ap plen sèlman? Ou pa ka mande yon moun Pou li fyè lè li ap gade dirijan li ki ap òganize masak, vyòl, vòl sou yon pèp inosan san defans. Ou pa ka fyè nan yon peyi si ou malad konnen ou antò paske ou pap jwenn lopital ki pou ba ou to moso laswenyay. Ou pa ka fyè nan yon peyi kote edikasyon se Pou moun ki gen lajan men yon edikasyon ak plizyè vitès. Non, ou pa ma fyè nan yon peyi kote manje se yon liks, e si ou ta rive manje 2 fwa nan yon jounen konnen se yon mirak.   Ou pa t’ap janm fyè nan yon peyi kote aprè etid ou pou pi gro djòb ou ta prostititsyon. Ou pa ma fyè nan yon peyi lajistis ap vann nan mezirèt tankou se nan yon mache.   Ou pap janm fyè lè nan yon peyi menmsi ou gen 40 lane Pou se papa ou ak manman ou ki ap bay to moso manje san ou pa malad ni kokobe(andikape).   Kouman pou ou ta fyè ap gade jan moun ap dòmi pil sou pil nan yon sèl ti chanm kay?   Èskey t’ap fyè ap gade timoun ,jenn gason ak jenn fi ki ap mande nan tout lari? Èske ou ta ka kontan pandan ou ap bwè nenpòt dlo pandan gouvèneman ou ap mache bay manti, fè grandizè, di li ap travay pou pèp li?   Ou pa ka fyè nan yon peyi kote leta vle fè tout moun tounen mandyan oubyen kokorat pandan li ap gagote anpil milyon nan non ou.   Ou pa t’ap janm fyè lè ou ap gade yon jenès prèske tout efò li se Pou van ak anba vant li paske laboujwazi AK nèg nan pouvwa epi fanm nan pouvwa detwi tout rèv li. Ou pa ma fyè lè ou wè si yon moun ap travay konnen se yon mirak malgre tout diplòm lita genyen.   Antouka gen rezon pou yon moun ta wont lè li pa wè espwa sa chanje. Mwen vle nou konnen kèlkeswa jan yon peyi ta mal si li menm jan AK ayiti , si li ta gen menm modèl dirijan tankou ayiti ou mèt konnen li pa manke anpil pou li lanfè. Epoutan gen anpil resous ak richès Pou tout moun ta viv byen jou baryè inegalite ta rive kraze. Konprann si yon moun ta fòse viv ayiti nan diyite malgre tout sa ki ap pase ayiti la a, ou mèt kwè ou se yon ero. E si gen moun ki se moun tout bon vre li paka pa revòlte lè yo ap gade eta lavi moun ye nan ti kwen tè sa a ki rele ayiti a.   Mezanmi mwen salye nou tout moun ki pran ti tan pou li to moso tèks sa a. Yon lòt lè mwen va pale nou plis de ayiti, de anvirônman, zannimo elatriye.   Anpil kesyon ki bezwen repons .... Ayiti se pa sa ou panse a.		Traduccion en occitan   Beucòp de questions a las quaus deuriam trobar de las responsas.   Perqué Haití a conegut tau una davalada dempuei tant de temps?   Perqué tant de país taschan mejan de se ‘melhorar e perqué Haití recuòla?   Perqué tant de dirigents d’Haití son daus borreus qu’espotissen lor pòple?   Perqué tant de jòunes haitians vòlen quitar lo país?   Perqué l’immoralitat remplaça la morala e las meissonjas remplaçan la veritat?   Perqué la borgesia e l’estat trabalhan totjorn ensemble per oprimir los paubres?   Perqué dins totas las institucions publicas e las institucions privadas la corrupcion es a la poncha?   De las nombrosas questions se pòden pausar mas las responsas se pòden ren mas balhar segon lo reng sociau qu’ocupatz…   Haití, ad un moment, tot lo monde l’i eran urós e fiers de se dire haitian quand Haití coneissiá un periòde de libertat. Qu’era un país que los drechs de l’òme l’i eran respiechats, un país que l’educacion l’i era importanta. Qu’era un país ente la gent avian drech a la santat, l’educacion, l’aiga potabla, etc. d’après “l’ideau daus eròs”. Qu’era un país ente quauqu’un aviá lo drech d’obténer tot çò que l’i balhariá l’impression d’èsser uman. Mas aura belament degun pus voudriá dire qu’es haitian perque quand un se ditz haitian, qu’es tot coma dire qu’an ‘restat d’èsser umans.   Mas coma podetz demandar a quauqu’un d’èsser fier quante chasca persona que ‘riba au poder defend nonmàs son interès e l’interès de son grope? Podetz pas demandar a quauqu’un d’èsser fier quante ‘visa sos dirigents qu’organizan daus chaples, daus viòls, daus raubadís contra un pòple einnocent e sens defensa.   Podetz pas èsser fiers d’un país que si l’i setz malaudes, setz coupables e trobaretz pas d’ospitau per vos far suenhar. Podetz pas èsser fiers d’un país ente l’educacion es mas per los qu’an de l’argent, ren mas una educacion a plusiors vistessas. Non, setz pas fiers d’un país que minjar l’i es un luxe e si minjatz dos còps la setmana, sapchatz qu’es desjà un miracle.   Seretz jamai fiers d’un país ente, passat vòstres estudis, vòstre pus grand trabalh, seriá de vos prostituir. Setz pas fiers d’un país que la justícia l’i es corrompuda tot coma dins un sistema mercantil.   Seretz jamai fiers d’èsser dins un país, e mai aiatz virat vòstre 40 ans, ente vos podetz metre quauqua ren dins la gòrja nonmàs quora mamà e papà vos balhan minjar e que setz ni malaude ni endeschat.   Coma seriatz fiers de veire de la gent que duermen dins de las condicions infra-umanas?   Seriatz fiers de veire daus enfants, daus jòunes òmes e de las jòunas femnas que mendican per totas las charrieras? Podriatz èsser urós en beure n’impòrta qual aiga dau temps que vòstre governament, se carrant, ditz que tot vai ben per son pòple?   Podetz pas èsser fiers d’un país ente l’Estat vòu transformar tot lo monde en mendicants o penlants dau temps que despensa daus milions en vòstre nom.   Podretz jamai èsser fiers quante ‘visatz una jounessa que fai tots sos esfòrç nonmàs per satisfar son ventre e son bas-ventre perque la borgesia e los òmes e las femnas au poder esbolhan tots sos raibes. Setz pas fiers quante vesetz que quauqu’un que a un trabalh ten dau miracle maugrat tots sos diplòmas.   Qué que ne’n siá, l’i a tot per aver vergonha sens degun esper que quauqua ren chamnhe. Vòle que sapchatz que pauc impòrta a quau punt un país es en meschanta situacion, si es parier coma Haití, si a lo mesma model qu’Haití, setz segur que l’i es l’infern. Pertant, l’i a tant de ressorsas e de richesas per que chascun puesche ben viure lo jorn que las cledas empeschant l’egalitat tombaràn.   Comprenetz que si quauqu’un podiá viure en Haití dins la dignitat maudespiech tot çò que se passa aquí en Haití, cresetz-me, qu’àia mas un euro. E per cas que l’i àia de las gents veraiment umanas, se pòden mas revoltar quante ‘visan l’estat de vita umana dins queu recanton de terra que disen Haití.   Chars amics, vos salude tots, atz pres lo temps de legir queu texte.   Un autre còp, vos ne’n dirai mai sus Haití, l’environament, los animaus, etc.   Beucòp de questions an mestier de responsas…   Haití es pas çò que pensatz.
	Antòni, d’Haití