Quan s’i deishè de parlar basco en Gasconha? Ne pretendi pas ací respóner ad aquera question. Aqueste article qu’ei simplament ua reaccion a ua mapa qui estó publicada sus Facebook, e qui reproduseishi ací, segon la quau e s’i auré parlat basco en Bearn, en Lanas e en Hauta Bigòrra dinc au sègle XI^au.
 
Ua mapa de ‘quera traca n’ei pas ideologicament neutra: que s’ageish de demostrar, un còp de mei, los ligams enter lo País Basco e la Gasconha entà miélher desgahar aquesta de l’ensemble occitan. Per aquò, qu’ua tau mapa aja ua foncion ideologica ne vòu pas díser que sia faussa. Ací, que vau essajar de demostrar que n’ei.
 

 

Lo cas de las vaths d’Aspa e de Varetons
 
Dens los parlars d’Aspa e de Varetons (au bèth sud-oèst deu Bearn; la vath de Varetons qu’ei tòc-tocanta de la província basca de Sola), las consonantas oclusivas shordas intervocalicas deu latin - [k], [p], [t] - que’s mantienen, com en italian. Qu’ei un fèit unic dens la Romània occidentau (França d’Òil, Occitania, Espanha, Portugau, Sardenha): pertot aulhors dens lo domeni de las lengas romanicas occidentaus, que passan a [g], [b], [d] (sovent realizadas espirantas, d’aulhors) o que’s vocalizan; en francés, que pòden autanplan desparéisher. Qu’ei un fèit conegut deus romanistas.
 
Atau, en Aspa e en Varetons, que diseràn Ad aquera hemna, que l’èi aimata, au lòc que pertot aulhors en Occitania qu’auram aimada.
 
Eh donc, los lingüistas qui estudian lo passatge deu latin parlat a las lengas romanicas qu’an datat lo passatge de [k] a [g], de [p] a [b] e de [t] a [d]: que dataré de la fin deu sègle IV^au.
 
Autament dit, se en Aspa e en Varetons e disen, per exemple, sapa (latin SAPA), au lòc que pertot aulhors en Occitania e’s ditz saba, que vòu díser que s’i parlava latin, en Aspa e en Varetons, dejà au sègle IV^au (e lhèu abans). Autament, aqueth mot que’us seré arribat dab la forma saba, e saba que dirén. Lo passatge de [p] a [b] que’s hasó pertot en Occitania, sonque en Aspa e en Varetons.
 
Se s’i parlava latin au sègle IV^au en Aspa e en Varetons, ei possible que s’i parlèsse basco au sègle XI^au? Lo basco, distint mes hèra pròche de l’aquitanic (que s’agiva probable de duas variantas de la medisha lenga) qu’estó portat per l’invasion vascona deu sègle VI^au e qu’ei lhèu aquesta qui explica que s’i parle basco en Labord, en Baisha Navarra e en Sola. Mes en Bearn e en Lanas? Ne seré pas impossible, ce pensaràn daubuns: fin finala, se la diglossia francés-occitan e dura despuish ueit sègles, la diglossia gascon-basco qu’auré podut durar au mensh autant.
 
 
Romanizacion e cristianizacion
 
Mes qui pensa atau ne coneish pas la fòrça de la romanizacion, qui a comptar deu sègle IV^au e s’emparè sus la cristianizacion (e vice-versa) entà har penetrar lo latin dens las campanhas mei estremadas. La cristianizacion qu’estó ua puishanta aliada de la romanizacion: qu’ac saben los medishs lingüistas qui disí adès, los qui estudian lo passatge deu latin parlat a las lengas romanicas.
 
Que s’escad que coneishem lo prumèr avesque d’Auloron, ua vila deu pèmont bearnés hèra pròcha de las vaths d’Aspa e de Varetons: qu’èra sent Grat, e que vivè au sègle V^au. Se las vaths d’Aspa e de Varetons n’èran pas enqüèra cristianizadas quan sent Grat e deviengó avesque, que’n devón viste estar, dab un avesque a las lors pòrtas, de la diocèsi deu quau e hasèn partida!
 
E l’aquitanic? Se lo gallés e s’estenhó enter lo sègle V^au e lo VII^au, segon las estimacions, que’n devó estar parièr de l’aquitanic. Lhèu l’arribada deus vascons - la sola causa qui’ns poderé perméter de pensar lo contrari - e’u dé ua navèra alet, mes, totun, la lenga escriuta qu’èra lo latin, e la diglossia qu’èra a la soa favor, e donc per tant a favor de la soa forma populara, lo gascon qui emergiva pòc a pòc deu latin parlat, e qui’s considerava enqüèra com ua forma d’aqueste; n’èra pas de bèra pausa a favor deu basco.
 
Adara, perqué s’i parla basco au País Basco? Quin s’i mantiengó? Ne n’èi pas la responsa, mes que harèi un comparèr. Dens la hauta Edat Mejana, las poblacions deus dus costats deu baish Danubi qu’èran bilingües, eslau e latin tardiu; de l’un costat deu fluvi lo latin tardiu que trionfè, e que deviengó lo romanés; de l’aute costat, que ganhè la partida l’eslau, e que deviengó lo bulgar. Estranhament, lo romanés que trionfè, en partida, en un territòri (Valaquia, Moldavia) qui n’èra pas jamei estat roman (com lo basco en Gipuzkoa, en Biscaia e en Araba, regions qui n’èran pas bascas, ce sembla, quan los romans arribèn).
 
Mes rai. De saber perqué lo basco e s’ei mantiengut n’ei pas lo men problèma. Per venciva, que hè ariçar lo fanatisme de bèths uns qui gausan publicar mapas shens avançar lo mendre element de demonstracion e’ns vòlen har créder qu’au sègle XI^au que s’i parlava basco a Pau, a Dacs e a Bedós.