Datacion de las particularitats foneticas deu gascon e substrat protobasco
 
En se basant sus las inscripcions sus las pèças de moneda, dus lingüistas, Jean-Pierre Chambon e Yan Greub qu’an fixat l’aparescuda d’aqueths trèits fonetics gascons a 600 au mei tard, “en un procèssus qui puja au mensh au periòde visigotic (ca sègle Vau)” (l’aparescuda, la difusion, puish la generalizacion d’ua innovacion fonetica qu’ei un procèssus qui’s hè en mei d’ua generacion). Que son datas hèra dorècas. Totasvetz, que’ns podem demandar perqué, se aqueras particularitats gasconas e s’explican peu substrat aquitanic, qu’ei a díser haut o baish protobasco, e caló aténder cinc o sheis sègles abans que lo substrat e joguèsse lo son ròtle. Perqué aqueras innovacions foneticas n’aparescón pas, metiam, dens lo prumèr sègle de l’ocupacion romana, quan la lenga de comunicacion normau de la poblacion èra l’aquitanic, mes au sègle Vau, quan l’aquitanic e devè aver terriblament declinat? Lo substrat qu’auré influenciat lo latin parlat en Novempopulania, non pas de tira après la conquèsta, mes au cap de quate sègles?
 
De mei, los istorians qu’an constatat au sègle IIIau, dens l’Empèri roman, ua arreviscolada de las lengas regionaus, com lo celtic o enqüèra lo siriac; ne sabem pas se aqueth movement e toquè la Novempopulania; en tot cas, se’u toquè, n’ei pas ad aquera epòca qui los trèits fonetics qui defineishen lo gascon aparescón, au contra de çò qui aurem podut pensar.
 
Mei qu’aquò, se un fenomèn com la caduda de [n] intervocalica en gascon e’s devè au medish fenomèn en (proto)basco, se en (proto)basco avè precedit e determinat çò qui’s passa en gascon, quin toponimes com Cestona, Lemoniz, Galdácano, Sopelana, Argómaniz, Lauquíniz, Lemona, Lázcano, Torrano, Albóniga (noms castelhans, respectivament, de las localitats nomadas en basco Zestoa, Lemoiz, Galdakao, Sopela, Argomaiz, Laukiz, Lemoa, Lazkao, Dorrao e Almike) e serén poduts arribar dinc a nosautes? Au contrari, se ns’arribèn, que podem pensar que’s prononciavan atau dens la hauta Edat mejana e que n intervocalica n’èra pas caduda en protobasco abans de càder en gascon, mes que cadó mei tard.
 
Se donc en protobasco e s’i podè prononciar ua n enter duas vocalas, quin aqueth substrat auré hèit que los gascons e deishèssen de la prononciar? Ne i a pas nada logica en aquò.
 
 
Basco, protobasco e aquitan
 
D’auta part, que poderé estar abusiu d’identificar completament aquitanic e protobasco. Ne’s pòt pas denegar que la lenga deus aquitans estosse emparentada au basco de uei lo dia; mes los especialistas deu basco, com l’autor de ‘queste libe, que considèran que lo basco ne puja pas aus dialèctes parlats d’autes còps dens lo territòri de la Biscaia, de Gipuzkoa o deu Labord, mes a ua lenga comuna qui aurén difusat los vascons de Navarra aus sègles Vau e VIau, dab la lor dominacion sus çò qui devè deviéner lo País Basco (e sus la futura Gasconha). Lo lor argument qu’ei que lo nombre pro baish de diferéncias enter los dialèctes bascos qu’amuisha que la division deu basco en dialèctes ei recenta, ne pòt pas estar anteriora a l’arribada deus romans, per exemple. Sol l’ancèstre de ‘quera lenga comuna, parlat aus darrèrs sègles de l’Antiquitat, que s’amerita donc stricto sensu lo nom de protobasco, lenga parlada en Navarra peus vascons. Ne caleré pas donc parlar de substrat protobasco, tau gascon, e enqüèra mensh de substrat basco, com ac hèn daubuns, mes de substrat aquitanic.
 
 
Conclusion generau
 
Dens las particularitats de l’evolucion fonetica qui mia, de l’ua part, deu latin tau gascon, e de l’auta part, deu protobasco (empronts au latin includits) tau basco, que son los medishs fonèmas o grops de fonèmas qui son concernits, mes que constatam tot còp qu’evolucions identicas o analògas e s’encontran tanben en ua o mei d’ua lenga ibèroromanica. Non i a nada evolucion fonetica qui concernesca lo gascon e lo basco sols, hòra, bahida, la deus grops consonantas + r (LIBRU(M) > basco liburu, gascon libe).
 
Que cau donc estremar l’accion d’un substrat dit “protobasco”, en realitat aquitanic. Que i podem véder mei simplament l’activacion de tendéncias existentas dens lo latin parlat en Ispania e en Novempopulania a las fins deu Baish Empèri roman e au prumèr sègle de l’Edat Mejana, en un contèxte politic pro troblat entà que la regionalizacion de la lenga de Roma e’s sia poduda accentuar. Ne sembla pas guaire versemblable d’evoca l’influéncia, après sègles de romanizacion, deus substrats, hèra diferents, de las regions concernidas, qui aurén tots balhat evolucions parallèlas. D’aulhors, quauques uas de las evolucions foneticas descriutas en aqueste article, que las tornam trobar aulhors dens la Romània (l’ensemble romanic).
 
 
 
 
 

---

Aqueste article e lo precedent que son l’adaptacion d’ua ficha de Wikigram, lo men wiki de gramatica.
 
 

---

Addendum
 
Taus qui ajan enveja de’n saber mei, que volerí desvolopar ací la darrèra frasa de la mia conclusion: “quauques uas de las evolucions foneticas descriutas en aqueste article, que las tornam trobar aulhors dens la Romània (l’ensemble romanic).” Ací los fèits qui èi podut amassar: