Opinion
Lo ris a banda (II)
En realitat, lo ris a banda, pr’amor del brandament, se cosina dins una padena de fèrre dels bòrds nauts, almens per las aigas valencianas e catalanas, mas Josep Pla deguèt conéisser aquel plat durant un de sos viatges a Malhòrca, per çò que dins las Illas òc qu’an la costuma de l’aprestar dins una caçòla, recipient que recep ailà lo nom de greixonera. La mangisca pren per aquelas aigas la denominacion de bullit de peix (bolhit de peis), segurament perque, coma pertot, i a la costuma de se manjar lo peis bolhit coma primièr plat, acompanhat de patanas. Lo ris e la greixonera (lecafròia) apareisson dins l’article de l’eivissenc Joan Castelló i Guasch «S’al·lot de bordo» (lo dròlle d’a bòrd), publicat lo tres de setembre del 1977 dins lo setmanièr UC; ne transcriurem un parelh de paragrafes:
Mentretant, e ja pel camin lo cosinièr fasiá lo dinnar: de ris amb de peis e de peis bolhit. Mas quin ris, los fraires! Aqueles cosinièrs de faloca de pesca avián lo biais davant lo fogal e la lecafròia[1]. Una bona mangisca de peis dins l’ola, amb un saurengat, per far lo bolhon; una sépia o un calamar dins la lecafròia, amb fòrça òli, per far lo saurengat amb una tomata, d’alh e de jolverd; una saurengada al ris, lo bolhon pel dessús, un bon chapladís d’una nyora[2] rostida, d’alhs e de jolverd e a bolhir!... E avètz pas manjat ni manjaretz enluòc un ris coma sabon far o sabián far aqueles cosinièrs.
Lo ris ja sul fuòc, s’escampava lo peis dins una bacineta, e totes a dinnar! D’en primièr, lo peis bolhit, pendent que lo ris finissiá de còire. Per sièta, una lesca de pan; sus la quala cadun s’i metiá e manjava lo peis segon son gost e sa fam, tant que n’i aviá. Per forqueta, los dets. Puèi, lo ris dins una autra bacineta, e los marinièrs, culhièr en man, manjavan cadun al davant. E lo porron del vin de far son torn, sens relambi. Se trapava qualqu’un amb la bocada en l’aire, lo porron fasiá camin, fins a l’autre torn.
Aquí ont òc que ne mangèt Pla un còp foguèt a Roma, a l’ostal del financièr (demest d’autras causas) Joan March, pendent la guèrra civila d’Espanha; o conta lo quite Pla dins Notes disperses:
Lo plat gròs del dinnar foguèt un ris a banda de sabor autentic, deliciós, inoblidable. March lo mangèt a la manièra populara, es a dire amb un culhièr. Ai l’impression que, dins los diferents domicilis successius de Sénher March, s’i mangèt los melhors rises de l’epòca. Pendent tota la durada del ris se produguèt a l’entorn de la taula un silenci absolut. Totes los qu’i èrem assetats lo devorèrem amb una aviditat —diriái gaireben amb una ferocitat— que la dona solament l’exili. Tanlèu acabar aquela devoracion, demorèrem a nos agachar mutualament, dominats per una sensacion d’estonament, sens saber qué nos dire, dins un estabosiment sens paraulas, coma s’èrem venguts estupids. Quand, un còp arribat lo plat seguent, lo paire Palmer reprenguèt la convèrsa, semblèt qu’intràvem, un còp de mai, dins las misèrias de la guèrra civila.
A Roma, davant la relativa fastuositat amb la quala Joan March e sa familha passavan lor involontari mas ça que la comòde exili, fasiá l’efièch que March se’n seriá pogut passar perfièchament. Tot aquel confòrt, luxe, normalitat —capelan e cosinièr malhorquin—, o trapava quicòm de superflú e totalament fictiu. Se’n chautava. De çò que benlèu se seriá pas pogut passar seriá estat del ris a banda que serviguèron per dinnar.
Al contrari de Pla, son amic Joan Fuster aviá pas la costuma d’escriure sus la cosina e son rarissimas las escasenças qu’o faguèt, mas una ne foguèt l’article «Un arròs a banda», que publiquèt dins lo setmanièr Qué y donde del 14 de junh de 1981:
Ieu soi totjorn estat un grand partisan de manjar de ris. Uèi, per de rasons prudentas de dietetica e per de dificultats domesticas, ne mangi solament fòrça de quora en quora. Mas, quand n’ai l’escasença, m’i aboni sul pic. L’inèrcia ancestrala es poderosa: soi de Sueca e, pendent de sègles, a Sueca practicament avèm solament manjat de ris, e gràcias a Dieu! E quines rises, de mai! Los qu’aprestava ma maire èran genials. M’o semblan ara, amb un agach nostalgic. Jamai ne tornarai pas manjar de parièrs. Los restaurants indigènas se son especializats en una estranha combinason que vendon amb lo títol de “paella”, sovent immanjabla, e desmembran las autras oportunitats. Aquela “egemonia de la paella”, coma o ditz Vergara [lo critic gastronomic Antoni Vergara], sòl èsser un desastre gastronomic, quitament pels que venèm d’una famina abrupta de las paluns. L’alternativa es lo ris a banda: formula supèrba, benlèu la melhora de totas... L’autre jorn, n’ingeriguèri qualques culhierats, a Dénia, davant la mar de Dénia, amb de peisses de Dénia. Nòstre Senhor es bontós amb los atèus e nos provesís d’aqueles delicis.
[1] La version originala ditz: "tenien lo que solem dir pesta en sa flor davant es fogó i sa greixonera"
[2] Ingredient emplegat en Païses Catalans e Múrcia, pebròt roge e redond que se fa secar.
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
I a pas cap de comentari
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari