Opinion
Lo ris a banda (III)
Fàcia a aquelas afirmacions tan categoricas[1] nosautres i podèm pas apondre grand causa: que nos agrada tanben e que ne manjam de quora en quora, aqueles jorns que manjam pas qualque autre ris. A Dénia es aquí ont estiva l’escrivan Manuel Vicent, que ditz dins Comer y beber a mi manera qu’el tanben ne manja; n’anam traduire un paragraf:
De la Plana Nauta fins al Garraf pren lo nom de rossejat o arrossejat, mas es lo meteis ris a banda del sud e se ditz aital per la costuma que i a dins aqueles parçans de saurengar prèviament lo ris fins que ne demòre leugièrament daurat o rossit. Ramon Gomis ne parlèt dins lo libre Barques i fogons de Vinaròs a Calafell:
Aiçò es çò qu’an dich los letraferits. Trobam l’arrossejat, tanben, dins la cançon populara La barca s’engronxa, reculhida dins lo Bas Maestrat:
Lo calder (pairòl) es una varianta del sud (l’airal de localizacion comença a la Marina e arriba fins a Múrcia) que s’aprèsta de la meteissa manièra mas qu’es pas parièr per çò que lo ris ne ven pas sec mas melicós o leugièrament sucós; lo recipient ont s’aprèsta es pas tant ample mas a los bòrds mai nauts, per çò qu’aquel ris es en realitat una sòrta d’ola e la mica de ris es fòrça gròssa. En realitat es una varianta que s’aprèsta pertot, amb d’autres noms (en Empordan e dins lo Dèlta d’Èbre es “arròs a la masqueta”). Dins las barcas que pescan al buòu, après calar los ganguis arriba l’ora de l‘aprestar, e per aquela rason lo provèrbi fa aital: “Bou a l’aigua, calder al foc” (Buòu a l’aiga, pairòl al fuòc).
Ja mo n’anem (ja nos n’anam) es una corranda del Bas Vinalopó:
Lo 8 d’octòbre del 1922, publiquèron dins lo setmanièr illicitan Trabajo la poesia Peix del bou, que i apareis tanben lo calder; ne copiarem una part:
E lo trobam tanben dins lo nadalet En un estable:
Sovent ai navegat amb de marins per una jornada de pesca amb chalut e ai gostat en nauta mar lo pairòl de peis. Cap al miègjorn, après la primièra corsejada en aigas de Dénia cap a la mar de Gandia, lo cosinièr causissiá un ferrat de peis demest tota la captura qu’aviá largat lo cuol de chalut sus la cobèrta, e lo lavava amb d’aiga de mar. Amb la maça del glaç amaçava contra la batalhòla un pofre per l’amolir e après foetava los tentaculs contra lo lampadari. Cremava l’òli dins un pairòl fixat amb de fèrres e, quand aviá botat dos alhs, tota l’aureta salada de la mar s’amarava de son aròma e semblava que lo Mond se tornava crear. Lo pofre, amb qualques baudròis, congres e peissalha, finissiá dins un recipient prigond e amb tot aquò se fasiá un bolhon e après s’i botava lo ris. Lo menú del jorn èra de ris a banda, coma a cada còp. Après colar lo bolhon, lo patron, assetat a l’ombra del pont, ofrissiá una primièra racion de peis que, segon la costuma, caliá metre sus una lesca de pan, e mentretant la ret contunhava de trabalhar per la segonda corsejada de la mar de Gandia a la de Dénia.
De la Plana Nauta fins al Garraf pren lo nom de rossejat o arrossejat, mas es lo meteis ris a banda del sud e se ditz aital per la costuma que i a dins aqueles parçans de saurengar prèviament lo ris fins que ne demòre leugièrament daurat o rossit. Ramon Gomis ne parlèt dins lo libre Barques i fogons de Vinaròs a Calafell:
Me sembla que l’arrossejat es un dels plats mai solids d’aquel ròdol, amb força mai de seduccion, coma se foguèsse fòrça estacat a la cultura del país, gaireben coma una valor ancestrala. Perque al fil del temps ai conegut qualques pescadors de la Frau; qualques unes èran a la retirada, e m’an contat de longas istòrias. Èran a aquel moment de sa vida —l’edat de las passions èra ja demorat enrèire— que se’n volián solament anar d’aqueste Mond amb lo mens de dolor possible. Mas al cors de la convèrsa i aviá encara doas causas que lor fasián lusir los uèlhs: d’anchòias per dejunar e una sietada d’arrossejat a miègjorn. Se capitavan ben, per qualques oras lor tornava lo desir, e agachavan amb un ponch de nostalgia e plaser lo còrs jove de las filhas que passejavan pel pòrt e, provocaires, fasián de comentaris erotics. Avián manjat lo Mond, eles, expèrts marins. E o tornarián far, se l’atge ne fasiá pas obstacle. E se tibavan, la casqueta plan calada. L’ànsia durava un jorn. Pauc a cha pauc, pendent que lo solelh se colcava, los esperits tornavan a la calma, al vielhum. Esperavan de nòu. Al delà, qualqu’un, al cambiament de lum, amb l’escandalh, en fons de brut atrapava qualques peisses. De serrans, qualque vaca, qualques mèrles, una dotzena de girèlas. S’aprestava un nòu arrossejat, per l’endeman, amb la pesca del ser. Los elements mai simples bastirián un dels plats mai recomandats de la Frau. Caliá, solament, esperar qualques oras.
Aiçò es çò qu’an dich los letraferits. Trobam l’arrossejat, tanben, dins la cançon populara La barca s’engronxa, reculhida dins lo Bas Maestrat:
La barca se trantòla
sus un bon lençòl;
quand lo solelh se lèva
ja n’an fach lo vòl.
Baudròis, pofres e gornaus
se’n van a l’ola
per far lo remesclat
e l’arrossejat.
Ja o servisson d’a popa,
lo bacin al mièg,
quand chauchan l’alhòli
e los peisses rostits.[2]
quand lo solelh se lèva
ja n’an fach lo vòl.
Baudròis, pofres e gornaus
se’n van a l’ola
per far lo remesclat
e l’arrossejat.
Ja o servisson d’a popa,
lo bacin al mièg,
quand chauchan l’alhòli
e los peisses rostits.[2]
Lo calder (pairòl) es una varianta del sud (l’airal de localizacion comença a la Marina e arriba fins a Múrcia) que s’aprèsta de la meteissa manièra mas qu’es pas parièr per çò que lo ris ne ven pas sec mas melicós o leugièrament sucós; lo recipient ont s’aprèsta es pas tant ample mas a los bòrds mai nauts, per çò qu’aquel ris es en realitat una sòrta d’ola e la mica de ris es fòrça gròssa. En realitat es una varianta que s’aprèsta pertot, amb d’autres noms (en Empordan e dins lo Dèlta d’Èbre es “arròs a la masqueta”). Dins las barcas que pescan al buòu, après calar los ganguis arriba l’ora de l‘aprestar, e per aquela rason lo provèrbi fa aital: “Bou a l’aigua, calder al foc” (Buòu a l’aiga, pairòl al fuòc).
Ja mo n’anem (ja nos n’anam) es una corranda del Bas Vinalopó:
Ja nos n’anam ont anam totes los ans,
a gausir de la riba de mar.
Òm i viu plan, òm se tròba plan
al barracon en riba de mar
L’una fa de ris e de ceba, l’autra un caldero fa,
l’autra fa de tarongetes[3], l’autra una gaspatxà[4].
Quin chale qu’avèm quand sèm per ailà,
contam pas los misèrias que nos daissam aicí.[5]
a gausir de la riba de mar.
Òm i viu plan, òm se tròba plan
al barracon en riba de mar
L’una fa de ris e de ceba, l’autra un caldero fa,
l’autra fa de tarongetes[3], l’autra una gaspatxà[4].
Quin chale qu’avèm quand sèm per ailà,
contam pas los misèrias que nos daissam aicí.[5]
Lo 8 d’octòbre del 1922, publiquèron dins lo setmanièr illicitan Trabajo la poesia Peix del bou, que i apareis tanben lo calder; ne copiarem una part:
Ja es aicí,
la doça e rica langostina
lo calamar tendre e fin
que fregits, amb una tomateta
fan fugir la bogueta[6]
perque òc.
E lo pagèl
que sens el
es incresible lo caldero;
disi pas res
s’aprèp
del pagèl s’i met un mèro![7]
la doça e rica langostina
lo calamar tendre e fin
que fregits, amb una tomateta
fan fugir la bogueta[6]
perque òc.
E lo pagèl
que sens el
es incresible lo caldero;
disi pas res
s’aprèp
del pagèl s’i met un mèro![7]
E lo trobam tanben dins lo nadalet En un estable:
Pan, vin, burre,
òli e vinagre,
sal e alhs coma portavan,
pairòl placèron
Micas, gaspachos,
a trompa e còrda
faguèron, e empliguèron
plan emplit lo ventre.
E al dròlle li faguèron
las pastoretas,
de farinetas
qu’èran un redelici.[8]
òli e vinagre,
sal e alhs coma portavan,
pairòl placèron
Micas, gaspachos,
a trompa e còrda
faguèron, e empliguèron
plan emplit lo ventre.
E al dròlle li faguèron
las pastoretas,
de farinetas
qu’èran un redelici.[8]
[1] Veire, 'Lo ris a banda II'
[2] La barca s’engronxa / sobre un bon llençol; / quan el sol s’aixeca / ja n’han fet lo vol. / Raps, polps i lluernes / a l’olla en fan cap / per a fer el remesclo / i l’arrossejat. / Ja ho serven a popa, / el llibrell en mig, / sucant allioli / i els peixos rostits.
[3] Las "tarongetes" son de bòlas de carn.
[4] Res a veire amb lo gazpacho andalós. Veire aicí: https://blocs.mesvilaweb.cat/jaumefabrega/gaspatxos-valencians/
[5] Ja mo n’anem on anem tots els anys, / a disfrutar de la vora del mar. / Que bé se viu, que bé s’està / en la barraca a la vora del mar. / L’una fa arròs i ceba, l’altra caldero fa, / l’altra fa tarongetes, l’altra una gaspatxà. / Com disfrutem quan estem per allí, / no contem els empenyos que nos deixem aquí.
[6] La bòga, boops boops, un peis que gastronomicament agrada pas gaire a causa de sas espinas.
[7] Ya está aquí, / el dols y ric llangostí / el calamar tendre y fi / que fregits, en tomateta / fan fuchir a la bogueta / perque sí. // Y el pachell / que sinse ell / es increíble el caldero; / ¡no dic rés / si después / del pachell se posa un mero!
[8] Pa, vi, mantega,
oli i vinagre,
sal i alls com duien,
calder armaren.
Miques, gaspatxos,
a trompa i corda
feren, i ompliren
bé la garjola.
I al xic li feren
les pastoretes,
unes farinetes
retxuplosetes.
oli i vinagre,
sal i alls com duien,
calder armaren.
Miques, gaspatxos,
a trompa i corda
feren, i ompliren
bé la garjola.
I al xic li feren
les pastoretes,
unes farinetes
retxuplosetes.
Jornalet es possible gràcias al sosten economic e jornalistic dels legeires e benevòls. Se lo podètz sosténer en venent sòci dels Amics del Jornalet o de l'Associacion ADÒC, o tot simplament en fasent un don, atal contribuiretz a far un mèdia mai independent e de melhora qualitat.
I a pas cap de comentari
Vòstre comentari es a mand d’èsser validat. Per terminar lo procès de validacion, vos cal encara clicar sul ligam qu’anatz recebre per e-mail a l’adreiça qu’avètz indicada.
Escriu un comentari sus aqueste article
Senhala aqueste comentari